Cố NSƯT Mai Châu: Phản diện trên phim, ấm áp trong đời

1. Với khán giả của phim điện ảnh Việt Nam, những nhân vật như bà Nghị Quế trong phim“Chị Dậu”, bà Phó Đoan của“Sao Tháng Tám”, vợ ba Bá Kiến trong “Làng Vũ Đại ngày ấy”, nữ gián điệp Lệ Mỹ trong “Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn” hay Hoàng Thái Hậu trong phim “Đêm hội Long Trì”... là những nhân vật phản diện thuộc hàng kinh điển. NSƯT Mai Châu là một trong số ít diễn viên lứa đầu tiên của điện ảnh cách mạng Việt Nam bị “đóng đinh” với vai phản diện.

Theo lời kể của cố NSƯT Mai Châu, từ khi trở nên quen thuộc với khán giả màn ảnh với những vai phản diện, đi ra ngoài bà con toàn gọi bà bằng tên nhân vật trong phim. Nào là: "Bà Lệ Mỹ ơi!", "Bà Nghị Quế ơi!", "Bà Bá Kiến ơi!"… Rồi sau này tham gia phim "Kén rể" thì bị gọi là "Bà kén rể ơi!", rồi "Bà huyện ơi!"… Đối với bà, đó cũng chính là niềm hạnh phúc của người diễn viên, nghề diễn viên mà phần thưởng chính là sự yêu mến của công chúng.

Có lẽ, nếu không gặp nghệ sĩ Mai Châu ngoài đời, hẳn rất nhiều người đã quen với hình ảnh của bà trên phim với các nhân vật quyền uy, giàu có mà lạnh lùng, ghê gớm đáo để. Nhưng trong cuộc sống đời thường, nghệ sĩ Mai Châu nổi tiếng là người có lối sống hòa nhã, ấm áp, ân tình, điềm đạm khiến cho các đồng nghiệp mến mộ và cảm phục.

NSƯT Đức Lưu từng tâm sự rằng, ở trong đoàn làm phim, chị Mai Châu lúc nào cũng như người chị cả của cả đoàn. Do chị có điều kiện kinh tế tốt hơn cả, nên rất quan tâm giúp đỡ đàn em. Phim truyện nhựa cuối cùng mà NSƯT Mai Châu tham gia là phim “Bi, đừng sợ!” (năm 2011), khi đó bà đã ngoài 80 tuổi. Sau đó bà đã nghỉ hẳn, không tham gia một bộ phim nào nữa, dù thỉnh thoảng vẫn có những lời mời của các đạo diễn. Bà sống những năm tháng cuối đời bình yên, thanh thản, vui vầy bên con cháu cho đến khi qua đời.

2. Cô gái Mai Thị Châu sinh năm 1927 trong một gia đình thuộc hàng khá giả ở TP. Vinh (Nghệ An), được gia đình chăm chút, cho ăn học đàng hoàng. Là một “tiểu thư đài các” với một nhan sắc vào hàng rực rỡ, cô gái ấy đã không chịu an phận theo mong muốn của gia đình, mà đã trốn nhà đi theo cách mạng ngay từ khi Cách mạng tháng Tám thành công. Bà được phân công vào Đoàn kịch Tiền Tuyến do nhà văn Nguyễn Tuân làm Trưởng đoàn, ban ngày làm công tác cứu thương, tối biểu diễn văn nghệ phục vụ bộ đội.

Cũng tại đây, cô nữ diễn viên đoàn kịch Tiền Tuyến Mai Châu đã nên duyên với người chồng của mình là ông Vũ Kỳ Lân - cháu gọi tướng Nguyễn Sơn là chú ruột, đồng thời là người sau đó đã kế nhiệm chức vụ Trưởng Đoàn kịch của nhà văn Nguyễn Tuân. Hai người đã sống với nhau rất hạnh phúc đúng nghĩa tới “đầu bạc răng long”, có với nhau 4 người con và đàn cháu đông đúc, hiếu thuận.

Năm 1956, nghệ sĩ Mai Châu trúng tuyển vào bộ phận diễn viên lồng tiếng của Xưởng phim Việt Nam (nay là Hãng Phim truyện Việt Nam), cùng lứa với các diễn viên gạo cội Trịnh Thịnh, Đức Hoàn, Hoàng Yến. Sau này, cả nhóm tham gia thi tuyển diễn viên và được chọn làm diễn viên chính thức của Xưởng phim và đều trở thành những diễn viên nổi tiếng.

Dù sinh ra và lớn lên trong gia đình khá giả, nhưng nghệ sĩ Mai Châu vẫn là một người phụ nữ “ba đảm đang”. Sau này, nhờ sự nhạy bén trong kinh doanh, tên tuổi của bà gắn với chuỗi áo cưới Mai Châu nổi tiếng của Hà thành. Trong những năm tháng chồng đi công tác xa (ông Vũ Kỳ Lân sau này là Chính ủy đặc khu Vĩnh Linh), bà ở Hà Nội vừa nuôi dạy 4 con ăn học nên người, vừa làm việc, vun vén gia đình.

Bà từng kể rằng: “Ngày xưa thì cả nước đều vất vả cả chứ có phải riêng mình đâu. Ông ấy đi công tác suốt, chỉ thỉnh thoảng mới ghé về thăm nhà, tôi ở nhà vừa đi làm vừa nuôi con. Ban ngày đi đóng phim, gửi con ở vườn trẻ Hoàng Hoa Thám, có khi đi tận tối đêm mới về! Thời chúng tôi, đời diễn viên hồn nhiên lắm, cứ được đi đóng phim là thấy vui, là hạnh phúc rồi, vì thấy đó là nhiệm vụ được phục vụ nhân dân nên hầu như cũng không màng tới thù lao bao nhiêu. Chỉ đến khi anh thư ký đoàn làm phim đưa cho phong bì dán kín cũng cứ thế cầm về nhà, mở ra mới biết được bao nhiêu tiền…”.

3. Kể từ vai diễn điện ảnh đáng nhớ đầu tiên là vai bà mẹ trong bộ phim “Cô gái công trường” (năm 1960) và cũng là phim điện ảnh thứ 3 của điện ảnh Cách mạng Việt Nam, nghệ sĩ Mai Châu được giao đảm nhận vai chính Lệ Mỹ trong phim “Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn” của đạo diễn Nguyễn Khắc Lợi - Hoàng Thái và cũng là bước ngoặt trong sự nghiệp diễn xuất của bà.

“Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn” là phim truyện điện ảnh đầu tiên của Điện ảnh CAND, nên lãnh đạo Bộ Nội vụ thời đó, đặc biệt là cố Bộ trưởng Trần Quốc Hoàn rất quan tâm. Với vẻ đẹp sang trọng quý phái sẵn có, nhưng để được giao vai này, nghệ sĩ Mai Châu phải qua cuộc tuyển chọn khá gắt gao của ekip và trong cuộc đời làm diễn viên của mình, vai diễn này để lại nhiều kỷ niệm.

Trong cuộc trò chuyện với phóng viên lần ấy, NSƯT Mai Châu đã tâm sự rằng: "Đây là bộ phim đầu tiên của điện ảnh Việt Nam về chiến công của lực lượng Công an trong những ngày đầu hòa bình lập lại ở miền Bắc nên các đồng chí cán bộ cấp cao của Bộ Nội vụ (nay là Bộ Công an) rất quan tâm. Đích thân cố Bộ trưởng Trần Quốc Hoàn đã nhiều lần gặp gỡ, trao đổi, động viên anh chị em trong đoàn làm phim và các tình tiết có liên quan đến nghiệp vụ Công an, diễn biến tâm lý, hành động của nhân vật phản gián đều được các cán bộ Công an hỗ trợ, giảng giải kỹ càng.

Đến khi phim được chiếu ra mắt lần đầu tiên, xem xong, Bộ trưởng Trần Quốc Hoàn quay xuống hỏi: "Chị Mai Châu đâu?". Lúc đó tôi đang ngồi trong một góc tối. Bộ trưởng đến bắt tay và hỏi: "Chị có thích vai diễn này không?". Tôi liền trả lời khiêm tốn rằng: “Đất nước đang có chiến tranh, hai miền chia cắt, mọi người đang quan tâm đến những phụ nữ "Ba đảm đang" mà tôi lại đi đóng vai phản gián thì cũng không hay gì!”. Lúc ấy, Bộ trưởng liền nói: "Chị đóng vai phản gián mà đạt thế thì cũng là phụ nữ "Ba đảm đang" rồi!”. Lời động viên của Bộ trưởng lúc ấy khiến tôi rất vui và tự hào, vượt qua mặc cảm là điệp viên xấu…".

Sau vai diễn Mỹ Lệ của "Cuộc chiến đấu vẫn còn tiếp diễn", nghệ sĩ Mai Châu được Bộ Nội vụ tặng Bằng khen. NSƯT Mai Châu còn kể rằng, buổi gặp gỡ thân mật này đã có người chụp được ảnh Bộ trưởng Trần Quốc Hoàn bắt tay nghệ sĩ Mai Châu cười rất tươi và bà rất quý tấm ảnh ấy. Nhưng sau này có phóng viên đến mượn in báo mà không trả nên bà tiếc lắm.

Nhưng điều bất ngờ hơn lại nằm ở chỗ, từ sau vai diễn ấy, các đạo diễn thi nhau mời Mai Châu vào vai phản diện - là những vai dễ bị khán giả… ghét! Tuy nhiên, theo nghệ sĩ Mai Châu - vào vai phản diện dễ bị ghét nhưng lại cũng dễ để lại ấn tượng, được nhiều người nhớ và đặc thù của vai phản diện là luôn có nhiều "đất" diễn, thể hiện được tài năng của diễn viên.

Trong cuộc đời làm diễn viên của mình, bà có nhiều kỷ niệm với đạo diễn, NSND Phạm Văn Khoa. Lúc đạo diễn Phạm Văn Khoa chọn diễn viên cho bộ phim "Làng Vũ đại ngày ấy" (nhà văn Đoàn Lê chuyển thể từ các tác phẩm của nhà văn Nam Cao), nghệ sĩ Mai Châu đã rất thích vai Thị Nở và xin được đóng vai này. Thế nhưng đạo diễn Phạm Văn Khoa chỉ tủm tỉm cười bảo: "Em có vai rồi!" và sau này Mai Châu mới biết đạo diễn đã "nhắm" vai vợ ba Bá Kiến rồi. Trước đó là vai mẹ Nga trong “Kén rể”, vợ Nghị Quế trong phim “Chị Dậu”, đạo diễn Phạm Văn Khoa cũng dành cho Mai Châu và việc hóa thân vào các nhân vật ấy đều là những vai diễn phản diện để đời của màn ảnh Việt.

Diễn viên, nghệ sĩ Mai Châu được phong danh hiệu NSƯT năm 1996. Bà đã đi hết một chặng đường dài gần trăm năm, đã sống một cuộc đời đẹp đẽ và không phải hối tiếc về điều gì. Đi qua gần trọn một thế kỷ, gắn bó với những vai phản diện nhưng luôn ấm áp trong đời sống, tên tuổi bà sẽ luôn là một dấu trong lịch sử ngành điện ảnh Việt Nam.