Xuân Quỳnh và bài thơ cuối cùng

Những người thân thiết với Xuân Quỳnh đều biết chị có thói quen diễn tả sự việc và tâm trạng mình qua thơ rất chính xác, đúng đến từng chi tiết nhỏ. Nhiều bài thơ của Xuân Quỳnh gắn với những con người trong những hoàn cảnh cụ thể. Chị đã nghĩ bằng thơ, sống bằng thơ, dùng thơ để tự hiểu mình và cũng giúp mọi người hiểu mình. Những dòng thơ như biết chia sẻ với chị cả những niềm vui sướng cực độ, lẫn những đau đớn đến xé ruột xé lòng. Thơ Xuân Quỳnh chính là đời sống của chị, là những tâm trạng thật của chị trong mỗi bước vui buồn của đời sống.

Năm cuối đời, Xuân Quỳnh bị đau tim nặng. Người đã từng nhiều lần đem trái tim mình ra để đánh đổi những câu thơ "Trái tim nhỏ nằm trong lồng ngực/ Giây phút nào tim chẳng đập vì anh"; "Em trở về đúng nghĩa trái tim em/ Là máu thịt đời thường ai chẳng có", lại bị chính căn bệnh này hành hạ.

Tháng 3/1988 chị đi làm giám khảo cho Liên hoan phim ở Đà Nẵng rồi vào TP Hồ Chí Minh thăm chị gái . Về Hà Nội, sức khoẻ Xuân Quỳnh giảm sút rất nhanh. Mỗi khi lên căn phòng riêng trên tầng 3 chị phải dừng lại để thở và nghỉ nhiều lần. Trước đây, Xuân Quỳnh vốn là người khoẻ mạnh, nhanh nhẹn. Hôm đến khám bệnh, bác sĩ bắt phải nằm viện ngay. Đây là những tháng ngày chị rất buồn và nặng nề. Trái tim chị vừa có nỗi đau bệnh lý vừa có nỗi đau tâm lý.

Những lần vào thăm trong bệnh viện, tôi thấy chị thật khác lạ trong bộ quần áo bệnh nhân rộng thùng thình. Đôi mắt đen sâu thẳm trên khuôn mặt xinh đẹp, duyên dáng và nụ cười tươi tắn thường che hết mọi buồn lo, giờ đây cũng trở nên nhợt nhạt. Lúc này, nỗi ám ảnh lớn nhất đối với Xuân Quỳnh là thấy mình trở nên vô dụng. Cảm giác cô đơn lúc nào cũng đè nặng trong lòng. Với tâm trạng ấy, chị viết bài "Thời gian trắng", với những câu thơ thật nhói lòng:

Trái tim buồn sau lần áo mỏng
Từng đập vì anh vì những trang thơ
Trái tim nay mỗi phút mỗi giờ
Chỉ có đập cho mình em đau đớn.

Bình sinh cả Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh hay nói về sự sống và cái chết, về tử sinh, trong sáng tác cũng như trong đời thường. Đọc lại những bài thơ của hai thi sĩ, đây đó đều có thấp thoáng những câu về ý tưởng này, ngay cả lúc tâm hồn đang ngân lên tiếng hát. Đây là một nét riêng, khá đặc biệt. Trong bài "Thời gian trắng", có tới bốn năm lần chị dùng cái từ "quá khứ". Ngay khi mở đầu chị đã viết: "Cửa bệnh viện, ngoài kia là quá khứ - Những vui buồn khao khát đã từng qua…".

Nhìn gương mặt tái xanh với nhịp thở nặng nề, đôi mắt luôn ngấn nước, tôi cảm thấy trạng thái quá sức mà con tim chị đang gánh chịu. Nó như phải chới với vươn về cái đích rất khó nắm bắt. Phải vật lộn với số phận, với cuộc sống, với tình yêu, hạnh phúc. Người phụ nữ thông minh và nhạy cảm như Xuân Quỳnh đã ý thức rất rõ những gì sẽ đến với mình. Chị đau buồn và khắc khoải trong sự cảm nhận về những linh cảm mơ hồ nào đó. Không gian, thời gian trong bệnh viện như một cõi lưu đày, cắt đứt chị với thế giới bên ngoài, với những gì thân yêu nhất; "Quá khứ em không chỉ ngày xưa/ Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ".

Một buổi chiều tôi vào thăm Xuân Quỳnh trong bệnh viện Hữu nghị Việt - Xô nơi chị đang nằm điều trị dài ngày bệnh tim của mình. Chị đang ngồi thở bên cạnh bình ô xy. Nhìn thấy tôi, chị đứng dậy và rủ ra ghế đá ngoài sân ngồi cho thoáng. Sau vài câu chuyện gia đình, chị đưa tôi đọc bài thơ Lưu Quang Vũ viết tặng chị trong chuyến công tác xa Hà Nội.

Bài thơ viết vội trên trang giấy xé ra từ cuốn sổ ghi chép công việc của anh, có đầu đề rất giản dị: "Thư viết cho Quỳnh trên máy bay". Lưu Quang Vũ viết bài thơ trên chuyến bay từ thành phố Hồ Chí Minh ra Hà Nội. Bài thơ dài viết ngày 7/6/1988. Anh đã gửi vào đấy biết bao nỗi niềm. Sự cảm thông, chia sẻ, tình yêu thương, ân nghĩa sâu nặng và cả những lời "tự thú" thật chân thành, sâu xa ý tưởng của một đời người… đọc mà lòng cứ rưng rưng, nghẹn ngào: "Có phải vì 15 năm yêu anh/ Trái tim em đã mệt?/ Trái tim hãy vì anh mà khoẻ mạnh/ Trái tim của mùa hè, tổ ấm chở che anh...".

Xuân Quỳnh đọc những câu thơ với một niềm hạnh phúc rạng ngời không che giấu. Đôi mắt đen, sâu thẳm của chị sáng lấp lánh. Những lời thơ chứa chan tình cảm như một liều thuốc quý giúp cho chị chóng khỏe ra viện. Và cũng chính từ bài thơ ấy, trong những ngày nằm viện Xuân Quỳnh đã làm bài thơ cuối cùng của mình. Lúc đó chị đâu có biết, mọi người cũng đâu có biết đó là những lời trăng trối của thi nhân.

Khi tai nạn chết người xảy ra mọi người mới hay. Nhiều anh chị em văn nghệ sĩ và rất nhiều người bình thường khác nữa đã chép lại chuyền tay nhau. Trong buổi tang lễ tiễn đưa vợ chồng anh chị và cháu Quỳnh Thơ, nhà văn Vũ Tú Nam đã trân trọng đọc toàn bộ bài thơ cuối cùng của Xuân Quỳnh trong niềm xót xa thương nhớ một tài năng, một con người đã dâng hiến tất cả những gì tốt đẹp nhất cho đời trong cuộc sống ngắn ngủi đầy gian truân của mình.

Xuân Quỳnh là một nhà thơ bẩm sinh, một nhà thơ vút lên từ số phận, từ tình yêu không bao giờ vơi cạn. Trong cuộc đời ngắn ngủi của mình, chị đã đi một cách trọn vẹn trên con đường lớn của thơ ca. Con đường đi từ trái tim và ở lại giữa những trái tim người đời. Hàng mấy chục năm nay, thơ Xuân Quỳnh đã đi vào trái tim của nhiều thế hệ bạn đọc và nó sẽ còn song hành cùng với những thế hệ mai sau.

THỜI GIAN TRẮNG

Cửa bệnh viện, ngoài kia là quá khứ
Những vui buồn khao khát đã từng qua
Nào chỉ đâu những chuyện ngày thơ
Con đường gạch ao bèo hoa tím ngắt
Những ô ăn quan, que chuyền, bài hát
Những mùa hè chân đất, tóc râu ngô
Quá khứ em không chỉ ngày xưa
Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ
Quá khứ của em ngoài cánh cửa
Gương mặt anh, gương mặt các con yêu...

Em ở đây không sớm không chiều
Thời gian trắng, không gian toàn màu trắng
Trái tim buồn sau lần áo mỏng
Từng đập vì anh vì những trang thơ
Trái tim nay mỗi phút mỗi giờ
Chỉ có đập cho mình em đau đớn
Trái tim này chẳng còn có ích
Cho anh yêu, cho công việc, bạn bè

Khi cuộc đời trôi chảy ngoài kia
Thời gian trắng vẫn ngừng trong bệnh viện
Chăn màn trắng, nỗi lo và cái chết
Ngày với đêm có phân biệt gì đâu
Gương mặt người nhợt nhạt như nhau
Và quần áo một màu xanh ố cũ
Người ta khuyên "lúc này đừng suy nghĩ
Mà cũng đừng xúc động, lo âu"
Phía trước, phía sau, dưới đất, trên đầu
Dường trong suốt một màu vô tận trắng

Muốn gánh đỡ cho em phần mệt nhọc
Tới thăm em, rồi anh lại ra đi
Đôi mắt lo âu, lời âu yếm sẻ chia
Lúc anh đến, anh đi thành quá khứ
Anh thuộc về những người ngoài cánh cửa
Của con đường, trang viết, câu thơ
Mùa vải thiều lại tới mùa dưa
Mùa hoa phượng chắc rơi hồng mái phố
Đường cuốn bụi bờ đê tràn ngập gió
Những phố phường lầm lụi với lo toan.

Dù cùng một thời gian, cùng một không gian
Ngoài cánh cửa với em là quá khứ
Còn hiện tại của em là nỗi nhớ
Thời gian ơi sao không đổi sắc màu.

Đây là bài thơ cuối cùng của Xuân Quỳnh, được viết vào tháng 6/1988.