Nguyễn Phú Yên, chữ là nốt nhạc, câu là hợp âm
Thơ và nhạc có một mối giao tình đặc biệt: Sự tương tác giữa giai điệu và ca từ được xem như cuộc hôn phối dịu dàng giữa âm nhạc và thi ca. Nhạc sĩ đã đem ý và lời thơ lồng vào nốt nhạc, biến ngôn ngữ câm lặng thành những thanh âm. Tất nhiên, để phổ nhạc thành công thì ngoài tài năng, người nhạc sĩ phải có sự rung cảm, đồng điệu với bài thơ đó. Với tiểu thuyết hay văn xuôi thì phức tạp hơn nhiều.
Mối giao tình nghệ thuật: phổ nhạc từ tiểu thuyết
Tôi (nhà văn Trương Văn Dân) may mắn có được cái duyên như thế với nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên. Hai tiểu thuyết “Bàn tay nhỏ dưới mưa” và “Ước hẹn cuối cùng” đã được anh đồng cảm và chia sẻ qua 3 bài hát lung linh, lãng mạn: “Bàn tay nhỏ dưới mưa”, “Khúc tình buồn” và “Mối tình thiên thu”, mà bài nào cũng có đầy chất văn - có người nói là thơ - nên được nhiều ca sĩ yêu thích, trình bày. Sau này còn có ca khúc “Áo dài ơi” mà anh đã cảm tác sau khi đọc bài viết của Elena Pucillo Trương, nhà văn nữ người Ý, về chiếc áo dài Việt Nam.
Phổ thơ là chuyển từ dạng ngôn ngữ thành âm thanh. Khi nghe các bài hát phổ từ thơ hay bài hát có lời Việt được chuyển từ giai điệu của nước ngoài như “Trở về mái nhà xưa” (Torna a Surriento - Ernesto De Curtis) hay "Chiều tà" (Serenata - Enrico Toselli)..., tôi đều liên tưởng đến việc phiên dịch một tác phẩm văn học.
Âm nhạc là món quà của cuộc sống. Nó tồn tại để bù đắp những mất mát, lo âu; nó giúp tâm hồn ta bay bổng, kích thích trí tưởng tượng để ta không chết vì thực tại chán ngán mỗi ngày. Hình như, có ai đó đã nói, vì không thể nghe những lao xao trong cõi người ô trọc nên thần linh đã tạo ra âm nhạc.
Thế nên khi có tiếng nhạc vang lên thì hãy im lặng, lắng nghe.
Tài hoa lặng lẽ
Tuy là một nhạc sĩ thành danh từ trước 1975 nhưng Nguyễn Phú Yên khiêm tốn, ăn nói nhỏ nhẹ và rất dễ gần. Anh có dáng người hơi gầy, dong dỏng cao, tính tình hiền lành và nét mặt thường có vẻ ưu tư. Mới tiếp xúc với anh tôi nhận ra một phong thái từ tốn, thâm trầm như một nhà nho, nhưng khi quen lâu tôi còn thấy tinh thần tự do, cởi mở của một trí thức theo Tây học. Về sau tôi còn biết anh là người nhạy cảm, rất kỹ tính và kỷ luật với mình, đặc biệt là quý trọng thời gian để làm việc nên có nhiều tác phẩm mà tác phẩm nào cũng giá trị và xuất sắc.
Nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên là người gốc Huế nhưng có lẽ vì đất nước đang chìm trong khói lửa nên ba mẹ đã đặt tên anh là Phú Yên chăng? Lớn lên từ một miền quê có hồn văn hóa nên từ nhỏ Nguyễn Phú Yên đã được tiếp cận với các loại hình nghệ thuật và âm nhạc như chảy qua anh như dòng máu luân lưu. Có lẽ nó không chỉ là loại hình giải trí mà còn là sự cần thiết của tâm hồn.
Sau khi tốt nghiệp cùng lúc 2 trường Đại học Văn khoa Huế, Đại học Sư phạm Huế năm 1969, Nguyễn Phú Yên vào dạy học ở Phan Thiết nên có nhiều kỷ niệm buồn vui với miền gió cát. Sau này anh chuyển về sinh sống tại Sài Gòn nhưng nỗi nhớ quê xưa vẫn thường trực gây cảm hứng trong tâm hồn anh.
Những ca khúc về Huế thường được anh đưa vào trong tuyển tập “Hát trên quê hương tôi” (NXB Thuận Hóa, 2020), nhưng ca từ viết về mẹ có lẽ là hình tượng nên thơ và da diết để lại trong lòng người nghe một nỗi niềm sâu lắng nhất: “Mẹ đã sinh con trên một bến đò. Nên suốt đời con dạt dào sóng vỗ. Từ đất quê xưa mưa dầm nắng đổ. Con lại ra đi bao dặm đất trời. Con vẫn thầm mong nghe giọng à ơi... Lòng nhớ thương hồi làng quê ngày ấy...”.
Không chỉ sáng tác, anh còn nghiên cứu về âm nhạc, viết nhận định, dịch các tác phẩm văn học hay âm nhạc nước ngoài. Nhìn chung, vốn kiến thức của anh đa dạng và phong phú. Tác phẩm “Cuộc phiêu lưu vĩ đại của âm nhạc” của Kurt Pahlen đã được anh dịch ra tiếng Việt được giới chuyên môn đánh giá cao còn các bài nghiên cứu như “Tìm hiểu thang âm ngũ cung trong âm nhạc Huế” nói lên sự tương quan lịch sử giữa âm nhạc của người Việt và sự tiếp nhận/pha lẫn với âm nhạc Chiêm Thành (Chăm).
Có thể nói, nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên đã bị ném vào cuộc chiến tranh nên dù muốn hay không anh và các bạn cùng thế hệ đã phải đối diện với thực trạng của đất nước. Họ thao thức, buồn cho thân phận và âu lo nên đã cùng viết nên những giai điệu để thể hiện tâm trạng khắc khoải, khêu gợi tình tự dân tộc, để chia sẻ cùng những phận người đang gánh chịu những mất mát, đau thương.
Về sau, khi quê hương thống nhất, không giống vài người thu mình, anh vẫn can đảm nói lên tiếng nói xây dựng hòa nhập vào hơi thở cuộc sống đang thay đổi để góp phần làm cho xã hội tốt đẹp hơn. Những năm gần đây, trong thầm lặng, lão nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên đã khởi viết và hoàn thành 2 tập biên khảo “Nhìn lại âm nhạc Miền Nam”. Đây là một công trình đồ sộ gồm 16 chương, dài gần một ngàn trang sách trong đó anh viết về bối cảnh lịch sử âm nhạc miền Nam Việt Nam, có những phân tích xã hội vừa mang tính biên khảo sử học vừa là nhận định, phê bình hay nói về những nghệ sĩ có tầm ảnh hưởng lớn.
Phải thừa nhận, Nguyễn Phú Yên đã bỏ ra rất nhiều thời gian và tâm huyết “liều lĩnh nhận một công việc đáng ra là phải của một tập thể” để công tâm mời mọi người “nhìn lại di sản âm nhạc của miền Nam bằng những trang viết tổng quan về các hoạt động, các khuynh hướng và phong trào âm nhạc đã từng hiện diện”. Anh khiêm tốn xem đây như là một “viên gạch trong hàng ngàn viên gạch để xây dựng lại ngôi nhà di sản mà các thế hệ sau cần biết tới.
Tháng 5/2022, tại Sân khấu Hải Đăng (566/2 Điện Biên Phủ, TP Hồ Chí Minh) đã diễn ra chương trình “Kết nối âm nhạc” nhằm vinh danh nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên, với chủ đề "Hát trên quê hương”.
Lúc anh viết lời cho “Khúc tình buồn” thì tôi đang bị kẹt COVID-19 ở Milano (Ý) còn anh thì đang ở TP Hồ Chí Minh. Chúng tôi liên lạc với nhau qua Facebook và chỉ nghe kể mà anh đã thấy có nhiều điểm tương đồng giữa tác phẩm và lịch sử sáng tác Concerto d'Aranjuez. Có lẽ, liên tưởng đời mình với nhân vật chính trong “Ước hẹn cuối cùng”, Đôn đã mất vợ là Anna, cũng như anh từng mất người vợ yêu... nên cảm xúc đã giúp anh nhập vai và ca từ trong “Khúc tình buồn” là một nỗi đau da diết của tình yêu được anh cho chắp cánh về trời!
...Em về đâu
Từng dòng nước mắt trôi xuôi đã từ lâu
Ngày vui đã hết
Khiến trái tim ta bao nhiêu tháng năm sầu đau...
Khi nghe tin vợ con mình có thể sẽ bị nguy hiểm tính mạng, nhạc sĩ Rodrigo trở về nhà, ngồi trước cây đàn piano và sáng tác phần adagio của nhạc phẩm. Những ngón tay tài hoa của ông chạm lên các phím đen và trắng, biểu tượng của hạnh phúc và khổ đau, và tiếng nhạc vang lên thành một lời cầu nguyện với Chúa, xin ngài đừng lấy đi linh hồn của vợ và con..., giai điệu như đã mượn những ngón tay ông mà rót vào tai, nhỏ xuống những giọt nước mắt để đi vào tâm hồn người nghe.
...Thôi còn chi
Từ đây ta mãi mãi khóc câu biệt ly
Mắt biếc em trông nói lời lâm ly
Cho thêm sầu bi đớn đau người đi
Nơi chân trời bóng xế
Lòng ta mãi mãi say mê.
...Ngoài trời mưa rơi
Đàn gieo sầu vơi
Tình xa ngàn khơi
Lòng ta thêm nát tan tơi bời.
Khi viết ca khúc này, nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên chỉ nghe tôi tóm tắt về tiểu thuyết “Ước hẹn cuối cùng” chứ chưa đọc tác phẩm. Mãi hơn 2 năm sau, khi lệnh giãn cách ở Ý chấm dứt, vào tháng 3/2022 tôi được bay về Việt Nam và chuyển cho anh bản thảo “Ước hẹn cuối cùng”, như càng nhập hồn sâu sắc vào tiểu thuyết nên anh đã viết thêm một ca khúc nữa. Đó là ca khúc “Mối tình thiên thu”.
Khác với "Khúc tình buồn", "Mối tình thiên thu" hoàn toàn do anh sáng tác, cả nhạc và lời.
Tôi nghĩ là nhạc sĩ Nguyễn Phú Yên đã thành công vì diễn tả đúng tâm trạng trong chuyện tình yêu của Đôn và Anna trong tiểu thuyết “Ước hẹn cuối cùng”: buồn đau, mất mát, ca từ và giai điệu nói lên được tình yêu vĩnh cửu và nỗi lòng quạnh hiu của con người trên trái đất. Đây đúng là một sự pha trộn tuyệt vời của tiểu thuyết và âm nhạc, đã tạo nên chiếc cầu kết nối liên - nghệ - thuật để văn chương và âm nhạc được nâng cao và lan tỏa.
