Tố Hữu làm thơ về mẹ Suốt
Thị xã Đồng Hới nhỏ bé có con sông Nhật Lệ chảy qua trở thành cái tên mà hàng triệu người trong và ngoài nước trở nên thân quen sau chiến công đầu. Và mẹ Nguyễn Thị Suốt ở xã Bảo Ninh, 60 tuổi phơ phơ tóc bạc, chèo đò chở bộ đội qua sông trong những trận cuồng phong của lũ giặc trời Hoa Kỳ, những ngày chiến đấu ác liệt đó, đã trở thành thần tượng kính yêu trong lòng mọi người.
Để ngăn chặn sự tiếp sức đầy hiệu quả của hậu phương lớn miền Bắc đối với tiền tuyến lớn miền Nam, 12 giờ 30 phút ngày 4 tháng giêng năm Ất Tỵ (tức ngày 7 tháng 2 năm 1965), Tổng thống Mỹ Giôn Xơn phát lệnh cho không quân Mỹ, bắt đầu chiến dịch “Mũi lao lửa - I” đánh vào Đồng Hới, Quảng Bình, mở màn cho chiến tranh phá hoại miền Bắc của guồng máy hiếu chiến xâm lược Hoa Kỳ. Trong ba ngày: 7, 8 và 11 tháng 2 năm 1965, Mỹ đánh phá dữ dội vào Đồng Hới và các vùng phụ cận. Cùng nhiều máy bay siêu âm Mỹ bị quân và dân Đồng Hới bắn hạ tại chỗ, nhiều chiếc bị thương, Thiếu tá Rôbe Sunmếchcơ, một trong mười một phi công vũ trụ của Mỹ bị bắt sống khi đến đây gây tội ác.
Tố Hữu, với cương vị Phó trưởng ban Tuyên giáo Trung ương Đảng, lại là nhà thơ, đã đến với Đồng Hới, Quảng Bình trong tâm trạng khát khao thôi thúc:
Đường vào khu bốn, vào Thanh
Không đi thì nhớ, không đành, phải đi!
(Đường vào, 24/10/1965)
Khi vào làm việc ở Quảng Bình lần đó, nhà thơ Tố Hữu rất bận rộn với nhiều công việc. Hết nghe báo cáo của tỉnh ủy, ủy ban, các đoàn thể lại về nhiều cơ sở địa phương để tìm hiểu thực tế. Tuy vậy, theo yêu cầu, mẹ Nguyễn Thị Suốt được tổ chức mời đến gặp nhà thơ Tố Hữu tại nhà khách Tỉnh ủy Quảng Bình trưa ngày 4/11/1965.
Trong lần gặp này, nhà thơ Tố Hữu đã ghi lại những câu hỏi của mình và những câu trả lời của mẹ Suốt. Sau giờ làm việc, nghỉ ngơi, ăn cơm xong, nhà thơ Tố Hữu lên phòng khách ghi chép, sắp xếp câu chữ cho có vần điệu, thế là bài thơ “Mẹ Suốt” ra đời. Bài thơ là một thiên phóng sự, kể chuyện cuộc gặp gỡ của tác giả và mẹ Suốt: Lặng nghe mẹ kể ngày xưa/ Chang chang cồn cát nắng trưa Quảng Bình/ Mẹ rằng: Quê mẹ Bảo Ninh/ Mênh mang sóng biển lênh đênh mạn thuyền.
Và cả những sự phỏng vấn: Ghé tai mẹ, hỏi tò mò: Cớ răng ông cũng ưng cho mẹ chèo?/ Mẹ rằng: nói cứng phải xiêu/ Ra khơi ông còn dám, tui chẳng liều bằng ông?
Chồng mẹ Suốt là cụ Trần Bảo đã có 3 con trai nhưng vợ chết. Mẹ Suốt “Chắp đòn gánh cùng cụ để sinh hạ thêm 4 con: 3 gái, 1 trai nữa. Những ngày Mỹ đánh phá Đồng Hới, Quảng Bình cũng là lúc những HTX ngư nghiệp ở vùng sông nước Nhật Lệ có phong trào Xuất quân. Đó là phong trào Đi tìm bãi cá để tăng sản lượng đánh bắt hải sản ở những bãi ngang dọc biển, từ cửa Nhật Lệ vào đến gần giáp cửa Tùng. Còn mẹ, được Ủy ban xã Bảo Ninh giao cho việc thường trực, sẵn sàng chèo đò chở cán bộ, bộ đội qua sông thực hiện những công vụ đặc biệt: Ông nhà theo bạn “Xuất quân”/ Tui nay cũng được vô chân “Sẵn sàng”.
Nếu chỉ là ghi lời kể của nhân vật ngoài đời, bài thơ sẽ khô khan. Cái tài của tác giả là vừa kể lại vừa bình nên bài thơ giàu tính tự sự lại sâu đậm tính trữ tình, nhờ thế đã nâng cao tầm vóc của nhân vật anh hùng, nâng cao tầm vóc bài thơ:
Sợ chi sóng gió tàu bay/ Tây kia mình đã thắng, Mỹ này ta chẳng thua/ Kể chi tuổi tác già nua/ Chống chèo xin cứ thi đua đến cùng/ Ngẩng đầu mái tóc mẹ rung/ Gió lay như sóng biển tung trắng bờ.
Nhà thơ Xuân Diệu có lần bình hai câu thơ cuối của khổ thơ trên, cho đó là hình ảnh đẹp nhất của người phụ nữ Việt
Bài thơ “Mẹ Suốt” chỉ mấy ngày sau khi ra đời được in ở trang nhất báo Nhân dân. Và nó đã đi vào lịch sử thơ ca hiện đại Việt
Cũng trong lần tiếp xúc ấy với mẹ Suốt, với cương vị Phó trưởng ban Tuyên giáo Trung ương Đảng, nhà thơ Tố Hữu đã đề xuất với các ban thi đua cần biểu dương và ban tặng danh hiệu Anh hùng ngành Giao thông Vận Tải trong chống Mỹ cứu nước. Ngày 1 tháng 1 năm 1967, mẹ đã được vinh dự nhận danh hiệu cao quý này.
Đầu năm 1979 nhà thơ Tố Hữu lại có dịp vào thăm và làm việc với Quảng Bình. Đây là chuyến đi với cương vị là người lãnh đạo Chính phủ nhằm nắm bắt và chỉ đạo các địa phương trong tình hình chính trị mới, nhà thơ Tố Hữu được Tỉnh ủy Quảng Bình báo cáo lại chuyện mẹ Suốt sau khi được phong tặng Anh hùng, được đi thăm nhiều nơi, được vào gặp Bác Hồ, vẫn chân chất một ý nghĩ: Hãy để mẹ tiếp tục chèo đò thay cho các o dân quân để cầm chắc tay súng diệt Mỹ. Chiều ngày 22 tháng 8 năm 1968, mẹ đã bị bom bi Mỹ giết hại tại bến đò Bảo Ninh sơ tán ở phía nam cách bến đò cũ 3km. Sau đó mẹ được Nhà nước công nhận là liệt sĩ chống Mỹ cứu nước. Nhà thơ Tố Hữu lại viết về mẹ Suốt trong bài thơ “Một khúc ca” trong chuyến đi ấy của mình:
Mẹ Suốt ơi/ Giữa bom rơi đạn nổ/ Giữa sóng lớn gió to/ Ngực huân chương mẹ vẫn chèo đò/ Không chịu nghỉ ai ngăn cứ nói/ “Tui già rồi có chết khỏi lo/ Bọn trẻ sống còn tay bắn giỏi”/ Và mẹ ngã/ Bên bờ sông khói lửa
