Huyền thoại âm nhạc Hoa Kỳ: Bob Dylan: Những câu hỏi "cuốn đi theo gió"

Tối ngày 10 tháng 4 năm 2011, tại trường Đại học RMIT (Tp HCM) đã diễn ra một sự kiện đặc biệt: Đêm biểu diễn của nhạc sĩ - danh ca huyền thoại Hoa Kỳ Bob Dylan. Nói đúng hơn, đó là đêm nhạc Bob Dylan - Trịnh Công Sơn bởi lẽ các nhà tổ chức dành 60 phút trước chương trình chính cho các ca khúc nổi tiếng của Trịnh Công Sơn như là một cách tưởng nhớ ông. Trịnh Công Sơn được nhiều người ví là "Bob Dylan" của Việt Nam do những điểm chung kỳ lạ giữa họ: đều là nhạc sĩ kiêm ca sĩ; đều nổi tiếng với những ca khúc phản chiến và những khúc tình ca; đều đa tài; đều có sự nghiêp nghệ thuật gắn liền với những nữ danh ca xinh đẹp; cả hai đều là họa sĩ; và nhất là ca từ của họ "đẹp như thơ".      

Bob Dylan được coi là một trong những nhạc sĩ có nhiều ảnh hưởng nhất đối với đời sống tinh thần thế giới trong nửa sau của thế kỷ XX. Ông cũng là một ân nhân của dân tộc ta. Cùng với nhiều nhà khoa học, nghệ sĩ, nhà hoạt động xã hội khác như Noam Chomski, Howard Zinn, Joan Baez, Jane Fonda, Daniel Ellsberg…, ông đã góp phần quan trọng vào phong trào phản đối cuộc chiến tranh của Mỹ tại Việt Nam. Cá nhân người viết bài này cũng chịu ảnh hưởng của ông. Trong những năm học ở Liên Xô, tôi đã mày mò tự chế ra chiếc giá kẹp kèn harmonica để vừa  đàn, hát và thổi kèn theo cách trình diễn ưa thích của Bob Dylan.

Tuy nhiên, cho đến trước chuyến lưu diễn tại Việt Nam năm 2011, Bob Dylan vẫn ít được biết đến tại Việt Nam trong khi thính giả vẫn yêu thích nhiều bài hát của Bob Dylan được các ca sĩ và ban nhạc khác trình bày lại.

Khi nhạc sĩ Nguyễn Lê Tâm gợi ý rằng tôi nên chọn dịch ra tiếng Việt - dịch nghĩa và dịch thành ca từ có thể hát được - một số bài hát nước ngoài nổi tiếng, tôi nhận thấy ngay đó là một ý tưởng hay. Nếu lựa chọn và dịch tốt, một tuyển tập như thế sẽ góp phần giúp người nghe nhạc Việt Nam, nhất là những người chưa có điều kiện tiếp cận trực tiếp với nguyên bản hiểu thêm về kho tàng ca khúc thế giới. Tuyển tập cũng có thể được sử dụng như là một cuốn sách tham khảo về nghệ thuật ở nhà trường, nhất là các trường nghệ thuật. Ngoài ra, nó cũng là một cách gợi ý cho các tác giả trẻ về nghệ thuật viết lời cho ca khúc.

Tôi hào hứng bắt tay vào việc. Đầu tiên phải làm là lập một danh sách khoảng 100 ca khúc sẽ dịch. Đó là một công việc không dễ dàng, bởi kho tàng ca khúc thế giới có thể nói là vô tận. Nhưng có một việc mà tôi không cần phải đắn đo nhiều, đó là chọn tác giả đầu tiên. Tác giả đó chính là Bob Dylan.

Bob Dylan sinh ngày 24/5/1941 tại Minnesota. Tên thật của ông là Robert Allen Zimmerman. Ông bà nội và ngoại của Bob Dylan đều là những người Do Thái di cư từ Odessa (Nga) và Lithuania sang Mỹ để tránh sự kỳ thị chủng tộc. Năm 1959, Zimmerman đăng ký học tại Đại học Minnesota nhưng bỏ học khi chưa kết thúc năm thứ nhất. Năm 1961, ông chuyển đến New York và bắt đầu chơi nhạc cho nhiều câu lạc bộ. Ông bắt đầu được chú ý. Năm 1962, ông chính thức đổi tên thành Bob Dylan, có lẽ do hâm mộ nhà thơ Dylan Thomas, và sáng tác nhiều ca khúc phản kháng, trong đó có bài hát "Blowin' in the Wind" (Cuốn đi theo gió). Những sáng tác của ông trong giai đoạn này chịu nhiều ảnh hưởng của "Woody" Guthrie và Pete Seeger. Pete Seeger chính là tác giả bài hát "Teacher Uncle Ho" (Thầy giáo Bác Hồ) và nhiều bài hát nổi tiếng chống chiến tranh Việt Nam.

Bob Dylan và nữ ca sĩ Joan Baez trong một lần xuống đường biểu diễn kêu gọi chống chiến tranh (ảnh chụp năm 1963).

Bob Dylan không có bài hát nào trực tiếp nói về Việt Nam, nhưng ông lại có duyên nợ với Việt Nam theo một cách khác. Sự nghiệp âm nhạc của ông khởi đầu gần như đồng thời với cuộc chiến tranh Việt Nam và nhiều ca khúc của ông trở thành thánh ca của phong trào phản chiến và phong trào đấu trành đòi quyền dân sự ở Hoa Kỳ trong những năm 1960. Người tình nổi tiếng nhất, người đã góp phần quan trọng đưa ông lên đỉnh cao danh vọng, là nữ danh ca Joan Baez, một nhà hoạt động tích cực chống chiến tranh. Dylan đã cùng Baez hát trước 250 ngàn người tại "Cuộc diễu hành Washington" (March on Washington) ngày 28 tháng 8, 1963. Trong cuộc diễu hành đó, Martin Luther King Jr. đã có bài phát biểu "I have a dream" (Tôi có một ước mơ) nổi tiếng. Baez đã đến Việt Nam tháng Chạp năm 1972, đúng lúc Nixon ném bom rải thảm xuống Hà Nội và Hải Phòng. 

Ca từ của Bob Dylan là những bài thơ sâu sắc và độc đáo. Trong bài này, tôi xin giới thiệu hai trong những bài hát lừng danh của ông, đó là "Cuốn đi theo gió" và "Gõ cửa thiên đàng".

"Cuốn đi theo gió" được Bob Dylan sáng tác năm 1962, khi ông mới có 21 tuổi, và nhanh chóng trở nên nổi tiếng toàn thế giới.

Tôi xin dịch nghĩa:

CUỐN ĐI THEO GIÓ

Người đàn ông phải đi qua bao nhiêu con đường
Để bạn có thể gọi anh ta là đàn ông?
Chim câu trắng phải vượt qua bao nhiêu biển cả
Trước khi nằm ngủ yên dưới cát?
Và những viên đại bác phải bay đi bao nhiều lần
Trước khi chúng bị cấm hoàn toàn?
Câu trả lời, bạn của tôi ơi, đang theo gió cuốn đi,
Câu trả lời đang cuốn đi theo gió.  

Ngọn núi kia có thể tồn tại được bao năm
Trước khi bị cuốn ra biển cả?
Những người kia tồn tại được bao năm
Trước khi họ được hưởng tự do?
Và người ta có thể ngoảnh mặt bao lần
Giả vờ rằng anh ta không nhìn thấy?
Câu trả lời, bạn của tôi ơi, đang theo gió cuốn đi,
Câu trả lời đang cuốn đi theo gió. 

Người ta phải ngước lên bao nhiêu lần
Để có thể nhìn thấy trời cao?
Một người cần phải có mấy tai
Để nghe được tiếng người đang khóc?
Và cần thêm bao sinh mạng

Để anh ta biết rằng người chết đã quá nhiều rồi
Câu trả lời, bạn của tôi ơi, đang theo gió cuốn đi,
Câu trả lời đang cuốn đi theo gió.

Bài hát là sự kết hợp tuyệt diệu giữa giai điệu, hòa âm và lời ca - tất cả đều hết sức giản dị nhưng lại vô cùng sâu sắc. Được nghe bài hát lần đầu tiên cách đây mấy chục năm, đến nay tôi vẫn không hết ngỡ ngàng với câu hỏi: Tại sao một chàng trai 21 tuổi có thể đạt đến độ chín muồi như vậy? Rất nhiều ca sĩ và ban nhạc đã hát thành công ca khúc này, trong đó phải kể đến Joan Baez, tam ca Peter, Paul and Mary, Bruce Springsteen, Elvis Presley, Stevie Wonder... Tuy nhiên, có lẽ hay nhất vẫn là bản do chính Bob Dylan thể hiện cùng tiếng kèn harmonica rất đặc trưng và giọng ca tự sự đầy chất ưu tư của ông. Năm 1994, qua giọng hát của Joan Baez, bài hát lại một lần nữa vang lên cùng hình tượng nhân vật Jenny trong bộ phim nổi tiếng "Forrest Gump" - cũng là một bộ phim về chiến tranh Việt Nam.

Bài hát "Gõ cửa thiên đàng" được Bob Dylan sáng tác và biểu diễn lần đầu tiên năm 1973. Cũng như bài "Cuốn đi theo gió", nó được rất nhiều nghệ sĩ nổi tiếng trình bày (ở Việt Nam, bài hát được giới trẻ đặc biệt yêu thích qua bản trình diễn của ban nhạc Guns N' Roses). Cũng giống như "Theo gió cuốn đi", bài hát không nói về một cuộc chiến tranh cụ thể (nó được Bob Dylan sáng tác cho bộ phim "Pat Garrett & Billy the Kid"), nhưng người nghe vẫn có thể tiếp nhận như một bài ca phản chiến. Đây là bản dịch nghĩa của tôi:

GÕ CỬA THIÊN ĐÀNG

Mẹ ơi, tháo hộ con chiếc quân hàm này ra
Con không thể đeo nó thêm được nữa.
Trời đang tối sầm lại, tối đến mức mắt không sao nhìn nổi
Con thấy như mình đang gõ cửa thiên đàng.
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Mẹ ơi, hạ giùm con những khẩu súng này xuống đất
Con không thể bắn thêm dù chỉ một lần
Đám khói dài đen kịt kia đang sà xuống thấp
Con thấy như mình đang gõ cửa thiên đàng.
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng
Gõ, gõ, đang gõ cửa thiên đàng

Ca từ của Bob Dylan không chỉ sâu sắc mà còn giàu hình ảnh. Nói đúng hơn, ca từ của Bob Dylan sâu sắc chính là vì nó giàu hình ảnh. Ông không nói gì cụ thể. Trong bài đầu tiên, Bob Dylan đưa ra hàng loạt câu hỏi và một câu trả lời mà nhiều người cho là mơ hồ. Trong bài thứ hai, ông chỉ chép lại những lời khẩn cầu - cũng không thật rõ ràng. Không lời giải, không giáo huấn, ông để cho các hình ảnh và ẩn dụ gợi những liên tưởng ám ảnh và mỗi người nghe đều có thể tìm thấy một thông điệp thích hợp. Nói cách khác, ca khúc của ông để lại nhiều khoảng trống để người nghe chủ động tham gia sáng tạo. Có lẽ chính điều đó khiến cho ca khúc của ông phù hợp với nhiều lứa tuổi, nhiều quốc gia và nhiều thời đại. Có lẽ chính vì thế mà ca khúc của ông có sức sống mạnh mẽ vượt thời gian