Về Kon Tum dự lễ Ét Đông của Người Giơ Lâng

1. Người Giơ Lâng là một nhánh của người Bana sống tập trung chủ yếu ở xã Tân Lập và xã Đăk TRe (huyện Kon Rẫy, tỉnh Kon Tum). Cũng như các dân tộc khác sống trên vùng Trường Sơn Tây Nguyên, với tín ngưỡng đa thần, vạn vật hữu linh, họ có rất nhiều lễ hội liên quan đến vòng đời con người, cây trồng, vật nuôi. Trong đó, lễ Ét Đông hay còn gọi là Tết con dúi được xem là Tết của dân tộc.

Đối với người Giơ Lâng, dúi là con vật thiêng, biểu tượng của sự cần cù, siêng năng và ấm no. Thức ăn của dúi rất đa dạng, nó có thể ăn rễ tre, rễ cỏ và bất cứ hoa quả nào gặp phải nên quanh năm suốt tháng chẳng bao giờ sợ thiếu thức ăn. Loài dúi lại không phá hoại mùa màng của người dân như lũ chuột đồng nên mọi người rất kính trọng.

Lễ Ét Đông thường được tổ chức hai ngày vào đầu tháng 10 dương lịch hàng năm, khi cây lúa bắt đầu trổ bông, ngậm hạt. Tết con dúi là để cầu mong một năm thu hoạch mùa màng thuận lợi, mọi gia đình trong cộng đồng làng được ấm no, hạnh phúc; là ngày tổ tiên ông bà về thăm con cháu và là ngày gắn kết thêm tình cảm của cả cộng đồng làng. Đặc biệt, chỉ sau khi ăn lễ Ét Đông, người Giơ Lâng mới được phép triển khai những việc lớn của gia đình như: Làm nhà mới, sửa nhà cũ, cưới hỏi, mua trâu, bò…

Theo già làng A Jring Đeng (ngụ làng Kon Brăp Ju, xã Tân Lập), sau khi ngày lễ Ét Đông được ấn định bởi hội đồng già làng, mỗi gia đình khi đi rừng hay lên nương rẫy đều chú ý tìm cho được ít nhất hai con dúi mang về làm sạch ruột, ướp muối, luộc chín rồi treo lên giàn bếp để dành. Trước ngày lễ, gia chủ tháo một con dúi khỏi giàn bếp rồi trang trí từ đầu đến đuôi bằng những hạt cườm đủ màu sắc và bằng những vật liệu cách điệu, tượng trưng cho nền sản xuất nông nghiệp, nương rẫy. Con dúi này được buộc vào một que nhọn. Trên que có biểu tượng của cây cung để xua đuổi những điều không may mắn, một ít bông gòn để cầu mong sự phồn thịnh cho gia đình.

Bên cạnh đó, mỗi gia đình còn chuẩn bị một ghè rượu thật ngon. Con dúi và ghè rượu là hai lễ vật bắt buộc, không thể thiếu để dâng lên Yàng (thần) trong ngày lễ Ét Đông.

Mặc dù lễ Ét Đông chỉ diễn ra trong 2 ngày đêm nhưng mọi thứ được chuẩn bị công phu và cẩn thận. Một số trai trẻ được già làng phân công vào rừng chặt cây le về làm cây nêu dựng trước nhà rông và ở cổng làng để đón chào khách. Điểm đặc biệt của những cây nêu là biểu tượng của bông lúa được đồng bào thể hiện hết sức sinh động. Họ dùng dao nạo lớp vỏ của cây le tạo thành những sợi dài tượng trưng cho sự sinh sôi, nảy nở của cây lúa, là loại thức ăn nuôi sống con người từ bao đời nay.

2. Mang nhiều ý nghĩa tâm linh và giá trị cộng đồng nên tất cả người Giơ Lâng đều không bỏ lỡ dịp đón Tết con dúi. Trong ngày lễ, vừa sớm tinh mơ, mỗi gia đình nấu một nồi cơm gạo cũ. Họ xới một bát cơm, lấy con dúi còn lại treo ở giàn bếp xuống rồi đặt hai lễ vật này quay vào cây cột giữa nhà - nơi thờ tổ tiên ông bà. Sau đó, người chủ gia đình chọn một hạt cơm đặt lên đầu rồi khấn và mời Yàng, tổ tiên ông bà về ăn Tết con dúi.

Tiếp đó, họ chia đều bát cơm cúng cùng với thịt dúi cho tất cả thành viên trong gia đình ăn để lấy may. Khi đã chia xong, mỗi thành viên lấy vài ba hạt cơm kèm một miếng thịt dúi trong bát của mình bỏ vào bát cơm của người chủ gia đình với hy vọng mọi người sẽ được khỏe mạnh và gia đình được sung túc. Trước khi ăn, mỗi người lấy một hạt cơm để trên đầu, bởi người Giơ Lâng quan niệm hạt lúa chính là mẹ lúa đã nuôi sống họ hằng ngày.

Khi mặt trời vừa nhô lên cũng là lúc một hồi trống dài vang lên từ phía nhà rông. Không ai bảo ai như một thông lệ từ xưa, người chủ gia đình mang theo một ghè rượu thật ngon và que buộc con dúi cùng một số vật dụng dùng cho lễ cúng. Với những gia đình có con nhỏ hoặc cháu nhỏ thì khi lên nhà rông, chủ nhà chỉ gùi ghè rượu, còn đứa bé cầm que buộc con dúi đi theo.

Theo quan niệm của người Giơ Lâng, trẻ em không biết nói những lời tục tĩu, chưa nghĩ tới những việc xằng bậy nên để trẻ mang vật thiêng dâng cúng các vị thần linh và ông bà tổ tiên là hợp lẽ. Ngoài ra, đây còn là dịp để cho trẻ em hiểu thêm, tiếp nhận những trao truyền của thế hệ đi trước về phong tục tập quán của dân tộc mình.

Tại nhà rông, già làng buộc ghè rượu quý cùng que có con dúi của gia đình mình vào cây cột chính ở giữa nhà. Sau đó, những hộ trong làng cứ theo thứ tự đã quy định, buộc xen kẽ phần lễ của gia đình mình vào những cây cột được bố trí thành một hàng dài chính giữa nhà rông. Khi đặt ghè rượu đồng thời họ cũng đặt vào dưới đáy ghè số hạt gạo tương ứng với số người trong gia đình. Điều này là để sau khi tan lễ, họ sẽ kiểm tra lại nếu thấy dư hoặc thiếu là báo hiệu điềm không tốt cho gia đình trong năm đó.

Khi đã đặt xong lễ vật, già làng ngồi tại vị trí trung tâm nhà rông tay cầm cuộn chỉ cột từ ghè rượu của mình, rồi chủ mỗi gia đình chuyền tay nhau kéo sợi chỉ đến từng ghè rượu cũng như cây cột được dành riêng cho gia đình mình. Điểm cuối của dây được buộc vào cây nêu lớn của làng.

“Không chỉ mang ý nghĩa lan tỏa những mạch máu trong một cơ thể, lan tỏa tinh thần đoàn kết của cộng đồng, nghi thức này cũng thể hiện sinh động một trong những nét đẹp cổ truyền liên quan đến cây lúa. Đó là dẫn đường cho hạt lúa được mùa về đến từng nhà, mang theo những điều may mắn, tốt lành đến mọi người”, già làng A Jring Đeng cho biết.

Già làng sau đó tiến hành nghi lễ cúng Yàng và tổ tiên ông bà với những lời khấn vái. Tiếp đó, già làng làm một số nghi thức như: lấy rượu trong từng ghè đổ vào một ống nứa, lấy một miếng da trên đỉnh đầu con dúi của mỗi gia đình đem xâu lại thành chuỗi rồi cột vào góc thiêng của nhà rông để dâng lên Yàng.

Các gia chủ ngồi cúng tại ghè rượu của gia đình mình, sau đó lấy một ít rượu đưa ra trước cửa nhà rông để mời “ma”, rồi lần lượt đổ rượu vào cái phễu lá chuối và đi đến không gian thiêng, nơi già làng vừa đặt ống nứa rượu, chuỗi da dúi để hành lễ.

Sau phần lễ, già làng uống ghè rượu đầu tiên rồi đến các hộ gia đình, họ mời nhau nếm thử hết một lượt rượu của các gia đình. Họ vừa uống rượu vừa nói chuyện mùa màng, con cái, chia sẻ kinh nghiệm canh tác, sản xuất, săn bắn… rồi trở về nhà ăn cơm.

Khi tiếng trống của già làng cất lên tại nhà rông, mọi người lại tập trung về đây cùng uống rượu, hát hò, đánh chiêng, diễn xướng những trò chơi dân gian… cứ như thế cuộc vui kéo dài đến ngày hôm sau.

Gần trưa ngày hôm sau, mọi nhà xẻ thịt dúi chia đều cho tất cả các thành viên tham dự và khách. Họ cùng nhau ăn uống, trao đổi về công việc trong thời gian tới. Đến cuối ngày, phần xương đầu của con dúi được buộc vào que và cắm ở khu vực chính giữa nhà rông. Nghi thức này vừa thể hiện lòng thành kính của dân làng đối với con vật thiêng, đồng thời cũng là lời thông báo đến các thần linh rằng lễ Ét Đông đã kết thúc.

Ét Đông là một lễ đặc sắc, mang tính triết lý nhân văn sâu sắc. Thông qua Tết con dúi, người Giơ Lâng muốn giáo dục con cháu mình phải biết giữ gìn truyền thống, nhớ ơn tổ tiên ông bà, đoàn kết thương yêu nhau và chăm chỉ làm ăn mới mong có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Ngày 27/5/2021, lễ Ét Đông của người Giơ Lâng ở huyện Kon Rẫy đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.