Lục địa đen bí ẩn và quyến rũ của Isak Dinesen

Người đọc Việt Nam biết đến châu Phi qua văn chương thật ra không nhiều. Các tiểu thuyết "Giữa lòng đêm tối" của Joseph Conrad, "Rễ trời" của Romain Gary, "Nửa mặt trời vàng" của Chimamanda Ngozi Adichie, một số truyện ngắn của Ernest Hemingway, tập bút ký "Gỗ mun" của Ryszard Kapuscinski... Như thế là quá ít để hiểu về châu Phi, "Một châu lục quá lớn để có thể miêu tả nó", như nhà văn Ba Lan Ryszard Kapuscinski từng nhận định.

Tuy nhiên, cái khoảng trống ấy đang được lấp dần. Mà cú lấp đáng kể nhất, gần đây, là sự xuất hiện cuốn hồi ức "Châu Phi nghìn trùng" (Out of Africa) của nữ nhà văn Đan Mạch Isak Dinesen (Hà Thế Giang dịch, NXB Phụ nữ Việt Nam, 2021). Bản dịch tiếng Việt của tác phẩm này đã được Hội Nhà văn Việt Nam trao Giải văn học dịch năm 2021.

Isak Dinesen, tên thật là Karen Blixen (1885 - 1962), cùng chồng sang châu Phi năm 1913, mua một đồn điền dưới chân rặng Ngong thuộc Kenya để sản xuất cà phê hạt. Năm 1931, sau liên tiếp những thất bại trong kinh doanh nông nghiệp tại châu Phi, bà phải bán đồn điền để trở về châu Âu. Năm 1935, trong sáu tháng, bà bắt tay vào viết và hoàn thành bản thảo "Châu Phi nghìn trùng" bằng tiếng Anh. Năm 1937, sách xuất bản lần đầu tiên và nhanh chóng được tái bản nhiều lần, được dịch sang nhiều ngữ, đưa tên tuổi Isak Dinesen vào hàng các tác giả cổ điển của văn chương Đan Mạch.

"Châu Phi nghìn trùng", có thể nói, là sự tái hiện bằng trí nhớ về một châu Phi bí ẩn và đầy quyến rũ mà Karen Blixen đã đắm trong nó suốt mười tám năm ròng, không phải với tư cách một thực dân châu Âu kênh kiệu trên xứ thuộc địa, mà là một dân nhập cư da trắng đến lục địa đen để lao động và kiếm sống như mọi con người bình thường khác.

Bỏ qua nỗi vất vả của cuộc mưu sinh, bà say mê với cảnh sắc mênh mông và đầy huyền diệu của châu Phi: bình minh, hoàng hôn, và đêm tối; bầu trời và mặt đất; những rặng núi và những cánh rừng; đồng cỏ và những buổi trưa mà không khí ngùn ngụt tạo nên vô vàn ảo tượng; rồi những đàn voi, trâu rừng, chó rừng, ngựa vằn, linh dương, nhất là sư tử, con vật biểu tượng cho sức mạnh của châu Phi. Nhưng còn hơn cả cảnh sắc, Karen Blixen say mê con người sống trên đất châu Phi - cả những bộ tộc bản địa và các sắc dân khác, như Arab hay Ấn Độ - cùng những nét đặc sắc, đa dạng trong văn hóa của họ.

Khác với hầu hết các tác giả Âu Mỹ - cho dẫu nhân văn đến mấy thì cũng chỉ xem dân châu Phi thuộc địa như đối tượng của sự thương xót, những chủng tộc thấp kém cần được gượng tay bóc lột và cần được ánh sáng văn minh khai hóa - Karen Blixen trân trọng con người châu Phi, bà nhận thấy ở họ sự cao quý, nhận thấy ở văn hóa của họ những giá trị "khác", vừa phổ quát vừa đặc dị, và không hề thua sút các giá trị phương Tây. Viết về người châu Phi, dù đó là một thủ lĩnh quyền uy hay chỉ là những người làm công tầm thường trong đồn điền của mình, bà đều đặt họ ở vị thế đồng đẳng, vị thế của những người bạn.

Ví như, ở phần II của tác phẩm, chương "Một thủ lĩnh Kikuyu", kể chuyện Kinanjui, vị thủ lĩnh tối cao cai quản hơn một trăm ngàn dân Kikuyu, Karen Blixen đã dùng một giọng văn vừa trang trọng vừa thân mật để khắc họa nhân vật này. Trang trọng, bởi sức mạnh tinh thần, uy vọng, tính biểu tượng quyền lực mà Kinanjui đã tạo ra trên cộng đồng của mình, và tạo ra trên chính cảm quan của một người phương Tây như bà.

Thân mật, bởi với tư cách một chủ đồn điền, Karen Blixen được tiếp xúc gần với biểu tượng quyền lực ấy, được suồng sã hóa nhân vật và phát hiện ra, bằng con mắt duy lý châu Âu, những nét "nghịch" vừa tức cười vừa đáng yêu của vị "hoàng đế đen". Nhưng trên hết, là niềm tự hào của bà khi được làm bạn với Kinanjui. Điều đó thể hiện trên văn tự ghi nhận thỏa thuận đền bù giải quyết một vụ tai nạn súng săn ở đồn điền: sau dấu tay của thủ lĩnh Kinanjui là dòng chữ: "Tôi đã chứng kiến bò mẹ và bê con được giao cho Wainana. Nam tước phu nhân Blixen". 

Đặc biệt, Karen Blixen có những trang viết thăng hoa và vô cùng kỳ thú khi bà mô tả và nhận định về phong tục, tập quán, thói quen tư duy và các sinh hoạt văn hóa nghệ thuật của người châu Phi bản địa. Trong chương "Những vũ hội lớn" thuộc phần III của tác phẩm, Karen Blixen đã mô tả các "Ngoma", đại vũ hội, của người Kikuyu ở Nairobi thuộc Kenya, một cách đầy say mê. Không chỉ vì nó lạ - mặc dù lạ là một yếu tố cần thiết để thu hút sự chú ý - mà chủ yếu là vì nó đẹp, trong cảm quan của bà.

Dù "Ngoma" ban ngày hay "Ngoma" ban đêm, bà luôn nhận thấy ở đó, từ cách trang điểm của người dân bản địa tham gia vũ hội, cách họ bài trí không gian, đến những vũ điệu và những giai điệu mà họ thể hiện, một triết lý nhân sinh và một triết lý thẩm mỹ mang tinh thần thượng đẳng chứ không phải trò múa may kỳ dị của đám dân thuộc địa mọi rợ thấp kém. (Cái cảm quan này khiến ta phải nghĩ đến nhà dân tộc học người Pháp Jacques Dournes, một "ông Tây" chính hiệu đã mê mẩn cao nguyên trung phần ở Việt Nam đến mức sống ở Tây Nguyên, tự biến mình thành người Tây Nguyên, và viết về người J'rai Tây Nguyên một cách đầy trân trọng).

Từ một phía khác, với "Châu Phi nghìn trùng", Karen Blixen còn thể hiện tình  cảm gắn bó thân thuộc của một người châu Âu chính gốc với lục địa đen, như với quê hương thứ hai của mình. Tình cảm này, như đã nói ở trên, được hình thành chủ yếu từ chính sự tác động mạnh mẽ của thiên nhiên, con người và văn hóa châu Phi đến trí tuệ và tâm hồn của Karen Blixen. Nhưng nó cũng còn được bồi đắp bởi những yếu tố khác nữa, nhất là cuộc đời của những người châu Âu bạn bà, những người đã dạt đến châu Phi, đã sống, đã chết và gửi thân xác mình vào đất đai của xứ sở huyền bí này.

Karen Blixen kể với chúng ta về hai con người rất đáng chú ý: già Knudsen, tay phiêu lưu mù lòa người Đan Mạch đã đến tá túc ở đồn điền của Karen Blixen lúc cuối đời, và Denys Finch Hatton, một quý tộc người Anh, bạn thân, và cũng có thể là tình nhân của bà. Hai người khác nhau hoàn toàn về nguồn gốc xuất thân, địa vị xã hội, sở thích cá nhân, các phẩm tính ưu trội và cách mà họ tồn tại trên đời.

Già Knudsen là một tay vô sản, vô thần, vô chính phủ, bán giời không văn tự, như tác giả mô tả: "Knudsen là người nổi loạn bẩm sinh, ông nhìn thấy đồng đội ở mọi kẻ sống ngoài vòng pháp luật. Với ông, một việc làm anh hùng là một hành động bất tuân lề luật. Ông ưa đề cập tới vua chúa cùng hoàng gia, các nghệ sĩ tung hứng, các chú lùn hay kẻ điên loạn, bởi xem họ nằm ngoài vòng luật pháp, cũng như về tội ác, cách mạng, thủ đoạn gian trá và trò chơi khăm, vì chúng bỉ báng mọi thiết chế. Trái lại, các công dân mẫu mực khiến ông hết mực khinh bỉ, và lối sống tôn trọng các giới luật, trong mắt ông, là dấu hiệu của thứ đầu óc ngu muội".

Còn Denys Finch Hatton lại là một phần tử thuộc tầng lớp trên, một điền chủ giàu có, giàu tâm hồn nghệ sĩ, một nhà thể thao xuất chúng. Cái khác biệt của Denys không phải là đi ngược các quy tắc xã hội, mà là vượt lên trên tất cả để sở hữu sự hoàn hảo đáng ngưỡng mộ. Với già Knudsen, có thể nói, Karen Blixen nhận ra một phiên bản châu Phi ở tầng thấp, tầng của những bản năng bất tuân, chống đối, sục sôi cuồng nộ, luôn sẵn sàng cho những thể nghiệm điên rồ.

Còn với Denys, Karen Blixen lại khám phá một châu Phi ở tầng cao: những chuyến bay cùng Denys trên chiếc máy bay thể thao của ông đã giúp bà có những trải nghiệm tuyệt vời về cái lồng lộng vĩ đại của bầu trời và mặt đất châu Phi, những chuyển động và các sắc độ của không gian, và trên hết là cảm giác tự do, là sự dứt tung mọi ràng buộc kìm nén mà người ta vốn vẫn phải chấp nhận để có thể sống được ở đời.

Hai con người ấy, hai cuộc đời được/ bị đẩy đến châu Phi theo ngọn triều của chủ nghĩa thực dân, rốt cuộc đều vùi xác vào đất cát của lục địa đen. Cái chết của họ để lại cho Karen Blixen những nỗi buồn thương to lớn, nhưng cũng chính vì thế mà nó xiết chặt thêm sự gắn bó của bà với châu Phi, để khi rời xa, nó đã kịp trở thành những di sản vô giá trong ký ức bà.

Châu Phi, nơi Karen Blixen đã đến với một trời hy vọng và đã rời khỏi với một trời thất vọng, cay đắng. Vì thất bại trong cuộc sống. Vì sự sụp đổ của lý tưởng. Nhưng bù lại, bà có mười tám năm trải nghiệm trong lòng châu Phi, một lục địa dù đang bị các đế quốc phương Tây xâu xé, đang bị chiến tranh và khủng hoảng kinh tế tàn phá, đang bị văn minh công nghiệp bóp nghẹt, thì nó vẫn cứ là một thế giới bí ẩn và đầy quyến rũ đối với bà. "Châu Phi nghìn trùng" của Karen Blixen - Isak Dinesen, một thiên hồi ức cảm động, vừa là văn chương, vừa mang dáng dấp một bút ký dân tộc học khác lạ.