Lễ mừng thọ của người M’nông ở Đắk Lắk: Bền lâu một nét đẹp văn hóa

Trải qua năm tháng, cùng với sự phát triển của cộng đồng các dân tộc thiểu số trên vùng đất Tây Nguyên hùng vĩ, người M’nông ở huyện Lắk vẫn luôn gìn giữ, trân trọng, bảo tồn và phát huy những nét đẹp văn hóa truyền thống của cha ông trong cuộc sống đương đại. Và, bản sắc văn hóa của người M’nông rất độc đáo, sinh động như: văn hóa mẫu hệ, văn hóa nhà dài trệt, văn hóa cồng chiêng, văn hóa rượu cần, văn hóa sử thi, văn hóa giao tiếp, văn hóa ẩm thực, đặc biệt là văn hóa lễ hội hay còn gọi là văn hóa nghi lễ.

Bên cạnh đó, trên cơ sở tín ngưỡng đa thần, người M’nông đã xây dựng hệ thống nghi lễ phong phú, đa dạng, giàu bản sắc với hai hệ thống là nghi lễ vòng đời và nghi lễ nông nghiệp. Trong đó, nghi lễ vòng đời phản ánh khá rõ nét bản sắc văn hóa tộc người, có vai trò quan trọng trong đời sống mỗi cá nhân và cả cộng đồng.

Các giá trị văn hóa trong nghi lễ vòng đời phản ánh quan hệ đa chiều của con người với môi trường tự nhiên, môi trường xã hội. Đồng thời, phản ánh trí tuệ, kinh nghiệm, sức sống, sức sáng tạo của cư dân M’nông trong tiến trình lịch sử. Điều này lý giải cho vai trò và sự chi phối của các nghi lễ vòng đời đến cuộc sống của mỗi thành viên trong cộng đồng. Biểu hiện sự chi phối đó là những nghi lễ như: lễ cúng khi có thai, lễ thổi tai, lễ cưới, lễ mừng thọ, lễ tang ma… nhằm cầu mong may mắn, bình yên, mạnh khỏe.

Trong nghi lễ vòng đời của người M’nông ở huyện Lắk thì lễ mừng thọ vẫn được tổ chức thường xuyên và giữ nguyên phong tục truyền thống. Khi cha mẹ đã trên tuổi 60, con cái trong gia đình sẽ tổ chức lễ mừng thọ cho cha mẹ nhằm thể hiện sự biết ơn công lao đã sinh thành, nuôi dưỡng của cha mẹ. Trước kia, lễ mừng thọ cho cha mẹ thường được người con gái cả tổ chức nhưng ngày nay tất cả các con đều được tổ chức lễ mừng thọ cho cha mẹ mình. Buổi lễ mừng thọ thường tổ chức vào tháng 1 hoặc 2 dương lịch hằng năm sau khi đã kết thúc mùa nương rẫy.

Văn hóa nghi lễ của người Mnông mang đậm tính tâm linh đa thần. Hình thức của mỗi nghi lễ thường gắn với việc cúng thần và lễ vật. Lễ mừng thọ cũng vậy. Lễ vật chính gồm một con heo, ba chén cơm, một quả bầu khô đựng đầy nước, đặc biệt là ba ché rượu cần. Già làng Ma Thuyên (ngụ buôn Jiê Yuk, xã Đắk Phơi, huyện Lắk) cho biết, theo quan niệm của người M’nông thì rượu cần là nước uống của Yàng (thần linh). Thần linh sai sứ giả xuống hướng dẫn cách làm rượu cho đồng bào nên ngoài giá trị vật chất thì rượu cần còn mang giá trị văn hóa giao tiếp tinh thần sâu sắc. Bản thân người làm rượu cần phải “sạch sẽ” thì rượu mới ngon và không có lỗi với thần linh.

Với người M’nông, mỗi khi tổ chức nghi lễ dù lớn hay nhỏ tại gia đình đều có sự quan tâm, tham gia của cộng đồng buôn làng. Điều này thể hiện tinh thần đoàn kết, hợp tác, giúp đỡ lẫn nhau, giáo dục cho con cháu trong gia đình, buôn làng nếp ăn lối ở, tính siêng năng, trung thực và sống có trách nhiệm với gia đình, cộng đồng. Do vậy, ngay từ sáng sớm, mọi thành viên trong gia đình người được tổ chức lễ mừng thọ cũng như bà con trong buôn làng đều tất bật mỗi người một công việc để tổ chức lễ.

Khi tất cả các lễ vật đã được bày biện đầy đủ thì thầy cúng sẽ bắt đầu cúng lễ mừng thọ. Thầy cúng ngồi trước các lễ vật, ngồi cạnh là người được tổ chức lễ mừng thọ. Thầy cúng gọi Yàng gồm thần núi, thần rừng, thần nước để xin phép được tổ chức lễ mừng thọ. Sau đó, thầy cúng cầu khấn mong thần linh phù hộ cho người được mừng thọ có sức khỏe, sống lâu cùng con cháu. Tiếp đó, người cha, người mẹ (người được tổ chức lễ mừng thọ) cầm cần uống rượu và tiếp tục cầu khấn mong thần linh luôn ở bên cạnh che chở, phù hộ những điều tốt đẹp nhất.

Sau đó, các con cháu trong gia đình lần lượt thay phiên nhau mời người được mừng thọ uống rượu cần, gắp thức ăn cho cha mẹ, ông bà. Một người đại diện cho con cháu tặng lễ vật cho người được mừng thọ. Lễ vật tặng thường là một bộ quần áo thổ cẩm truyền thống, gia đình nào khá giả thì tặng một đôi chăn thổ cẩm, ché rượu cần… Tiếp đó, con cháu nói lời cầu chúc cho người được mừng thọ. Lời chúc là những câu nói chân tình, kể lại những công lao của cha mẹ, ông bà đã săn sóc, nuôi dạy con cháu trưởng thành, nên người và cầu mong họ sống lâu với con cháu.

Sau những lời chúc của con cháu, người được mừng thọ kể chuyện đời của mình, đặc biệt là những câu chuyện vui gắn với buôn làng. Họ dặn dò con cháu sống vui vẻ, thuận hòa, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau, không được mâu thuẫn, so đo nhau bất kể việc lớn hay việc nhỏ. Họ cũng khuyên con cháu rằng sau này lúc họ qua đời, con cháu đừng buồn, đừng khóc nhiều sẽ có hại cho sức khỏe, làm ảnh hưởng đến cuộc sống, công việc. Tài sản của họ để lại là của chung, con cháu không được đập phá, tranh chấp.

Kết thúc phần lễ, các thành viên trong gia đình cùng bà con trong buôn làng ăn tiệc, uống rượu cần. Trai tráng trong buôn làng đánh cồng chiêng, rồi cùng tất cả mọi người hát múa. Nhiều người ngồi với nhau bàn bạc về việc con cái trưởng thành, công việc làm ăn của gia đình cũng như những dự định trong tương lai.

Lễ mừng thọ của người M’nông ở huyện Lắk được tổ chức đơn giản nhưng mang nhiều ý nghĩa. Đây là dịp để con cháu thể hiện tấm lòng hiếu thảo đối với cha mẹ, ông bà. Đồng bào nơi đây cũng quan niệm: “Còn cha còn mẹ thì còn tất cả, mất cha mất mẹ như nhà mất nóc”, vì thế người già cần được sự giúp đỡ, tôn trọng của người trẻ. Và, truyền thống đạo hiếu của gia đình, cộng đồng được khơi dậy qua nghi lễ thiêng liêng thể hiện tình yêu thương, kính trọng người cao tuổi và lòng biết ơn của con cháu dành cho đấng sinh thành.

Theo già làng Ma Thuyên, cuộc sống của người M’nông gắn bó với tự nhiên, tín ngưỡng tâm linh luôn được các thần núi, thần rừng, thần nước phù hộ. Con người sống luôn có sự gắn kết giữa các thành viên trong gia đình, giữa gia đình với dòng tộc, dòng tộc với buôn làng. Vì vậy, lễ mừng thọ là phong tục tập quán không thể thiếu trong đời sống tâm linh của đồng bào.

“Với người M’nông chúng tôi, lễ mừng thọ có ý nghĩa đặc biệt to lớn. Bởi lẽ, mỗi khi nhà nào tổ chức lễ mừng thọ thì con cháu và bà con trong buôn làng đều tề tựu để cầu chúc cho cha mẹ, ông bà sống lâu trăm tuổi. Hơn nữa, đây còn là cơ hội để anh chị em trong nhà quây quần bên nhau, cùng nhau chia sẻ những khó khăn và trải nghiệm của cuộc sống, cùng nhau xây dựng kế hoạch để chăm sóc đấng sinh thành tốt hơn. Vì thế, cho dù cuộc sống có khó khăn đến đâu, đồng bào nơi đây vẫn luôn chăm sóc cho cha mẹ, ông bà một cách đủ đầy và chu đáo”, già làng Ma Thuyên chia sẻ.

Có thể khẳng định, lễ mừng thọ là một trong những truyền thống tốt đẹp của người Mnông nói riêng và của cả dân tộc ta nói chung. Và, ngày 4/8 vừa qua, Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thể thao và Du Lịch đã ban hành Quyết định số 1841/QĐ-BVHTTDL công nhận lễ mừng thọ của người M’nông ở huyện Lắk là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Vì thế, việc duy trì, gìn giữ phong tục lễ mừng thọ của người M’nông sẽ góp phần xây dựng nền tảng đạo đức, lối ứng xử giữa con người với con người ngày càng tốt đẹp hơn.