Góc độ nghiêm túc của những người thích đùa
Văn bản do đạo diễn Hoa Hạ - Phó Chủ tịch Hội Sân khấu TP Hồ Chí Minh ký, nêu rõ: “Chương trình "Những người thích đùa" của nghệ sĩ Xuân Hương - Thanh Bạch cùng một số nghệ sĩ nổi tiếng khác đã biểu diễn rất thành công, gây tiếng vang lớn từ năm 1997, một chương trình hài kịch có nội dung thâm thúy, trào lộng tạo nên những tiếng cười trí tuệ trong thời gian biểu diễn trên.
Khi nhắc đến tên tuổi của hai nghệ sĩ này mọi người đều nhắc đến tên chương trình "Những người thích đùa". Trong suốt thời gian trên, những nghệ sĩ chân chính không ai sử dụng tên gọi chương trình "Những người thích đùa" cho những chương trình mà họ làm ra, xem đó là một cách tôn trọng thành quả nghệ thuật của nghệ sĩ Xuân Hương - Thanh Bạch đã cực khổ gây dựng được.
Theo ý kiến của Hội Sân khấu TP Hồ Chí Minh, việc Đông Tây lấy tên "Những người thích đùa" đặt tên cho chương trình hài phát sóng trên HTV7, không chỉ gây bức xúc cho nghệ sĩ Xuân Hương mà cả trong giới nghệ sĩ TP Hồ Chí Minh. Ngoài ra, đây cũng là sự việc chưa từng xảy ra trong giới sân khấu, vì sự tôn trọng nghề nghiệp - tên tuổi lẫn nhau trong giới nghệ sĩ đều đặt cao trong đạo đức làm nghề”.
 |
| “Những người thích đùa” phần 3 không có truyện ngắn nào của Azit Nexin được sân khấu hóa. |
Thái độ của Hội Sân khấu TP Hồ Chí Minh rất đáng hoan nghênh. Bởi lẽ, xã hội văn minh thì bản quyền phải được thực hiện ngay chính tên gọi của mỗi chương trình hoặc mỗi tác phẩm. Dù rằng, “Những người thích đùa” vốn là một tập truyện của nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ Azit Nexin được ấn hành tại Việt Nam. Thế nhưng, khi “Những người thích đùa” được định dạng trên sàn diễn thì phải ghi nhận đóng góp của đôi nghệ sĩ Thanh Bạch – Xuân Hương.
Cho nên, bức xúc của nghệ sĩ Xuân Hương hoàn toàn có lý. Và công chúng cảm thấy chia sẻ hơn, khi Hội Sân khấu TP Hồ Chí Minh chính thức yêu cầu “Công ty Đông Tây và Đài Truyền hình TP Hồ Chí Minh lấy đạo nghĩa làm trọng, không sử dụng tên “Những người thích đùa” đặt tên cho chương trình hài phát sóng trên HVT7, vì người xem gần 20 năm nay đã in vào tâm trí tên tuổi của nghệ sĩ Xuân Hương”.
Thế nhưng, cũng có thắc mắc, “Những người thích đùa” vốn của Azit Nexin, có phải do nghệ sĩ Xuân Hương sáng tạo đâu mà đòi bản quyền? Chính ê-kíp làm “Những người thích đùa” trên HTV7 cũng hỏi ngược lại nghệ sĩ Xuân Hương như vậy, và nghệ sĩ Xuân Hương đáp rằng: “Đúng là của Azit Nexin, nhưng văn học khác sân khấu, sao các bạn không lấy cái tên ấy trước tôi mà bây giờ mới lấy?”.
Ngày 7-11-1982, nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ Azit Nexin đã viết một lá thư bày tỏ vui mừng vì sự có mặt của tập truyện ngắn “Những người thích đùa” tại Việt Nam. 15 năm sau, chương trình “Những người thích đùa” của Thanh Bạch – Xuân Hương được công diễn.
Chương trình đầu tiên của “Những người thích đùa” chủ yếu sân khấu hóa những truyện ngắn hài hước của Azit Nexin. Tuy nhiên, những phần tiếp theo của “Những người thích đùa” đều do Thanh Bạch – Xuân Hương tự tìm kiếm kịch bản từ các vấn đề thời sự nổi cộm. Những tiểu phẩm như “Trò chơi chia sức” hoặc “Nhà thương nhà ghét” hoàn toàn không có trong nguyên tác của Azit Nexin. Vì vậy, bản quyền cái tên “Những người thích đùa” trên sân khấu Việt Nam hoàn toàn có thể xác lập cho Thanh Bạch – Xuân Hương.
Trước đây, nhà văn Lê Văn Nghĩa từng gửi thư ngỏ bày tỏ sự không hài lòng khi một bộ phim hài với diễn viên chính là Rowan Atkinson (nổi tiếng toàn cầu với nhân vật Mr Bean) công chiếu tại Việt Nam được lấy tên là “Điệp viên Không Không Thấy”. Lý do được nhà văn Lê Văn Nghĩa đưa ra là, nhân vật Điệp viên Không Không Thấy được anh sáng tạo và xuất hiện hàng chục năm trên báo Tuổi Trẻ Cười. Cái tên gốc của bộ phim cũng khác, không thể Việt hóa bằng cách dùng tên nhân vật mang nét dí dỏm riêng của người cầm bút một cách vô tư như vậy. Hơi tiếc, lúc ấy không có hội nghề nghiệp nào lên tiếng ủng hộ nhà văn Lê Văn Nghĩa.
Cái tên tác phẩm, dù chuyển từ thể loại nọ sang thể loại kia, thì cũng đều cân nhắc bản quyền. Đạo diễn Trần Cảnh Đôn làm bộ phim về đề tài người giúp việc, rất thích cái tên loạt phóng sự “Kính thưa osin” của nhà báo Huỳnh Dũng Nhân, nên đã mua bản quyền… cái tên để đặt cho bộ phim, dù nội dung bộ phim và nội dung phóng sự không giống nhau chút xíu nào.
Cái tên tác phẩm cần được bảo vệ, ngoài yếu tố tự tôn nghề nghiệp, còn khẳng định tầm vóc trí tuệ cũng như biên độ sáng tạo của nghệ sĩ. Trên thế giới có những cái tên tác phẩm mang đầy đủ tín hiệu nghệ thuật của một danh tác. Trong lịch sử nhân loại, có những tác phẩm mà sức quyến rũ nằm ngay ở cái tên. Ví dụ, “Hội chợ phù hoa” của Thackeray, “Hai vạn dặm dưới đáy biển” của Jules Verne hoặc “Cuộc chiến tranh giữa các hành tinh” của Wells.
 |
| Các diễn viên chính tham gia tập đầu tiên “Những người thích đùa” trên HTV7. |
Bên cạnh những cái tên tác phẩm quá xuất sắc, cũng phải tôn trọng những cái tên tác phẩm đã xuất hiện trước đó. Trong cơn cao hứng của mình, nhiều nghệ sĩ dĩ nhiên cứ ngỡ mình đã sáng tạo được cái tên tác phẩm ưng ý, nhưng thực tế đã có người khác dùng từ lâu. Để tránh sự trùng lặp ấy, phụ thuộc vào khả năng bao quát sâu rộng của người biên tập.
Có thể lấy trường hợp của nhà văn Hoàng Minh Tường, một cây bút chuyên trị đề tài nông thôn. Ban đầu tiểu thuyết “Thời của thánh thần” được Hoàng Minh Tường đặt tên là “Tốt qua sông”. Khi mang đến NXB Hội Nhà văn xin giấy phép, biên tập viên Nguyễn Khắc Trường nói ngay: “Phải cân nhắc lại cái tên sách, có cuốn in ở Nhà xuất bản Quân đội nhân dân đã lấy tựa đề “Khi con tốt sang sông”.
Đặt tên cho cuốn sách, còn hơn cả tên khai sinh cho con mình, cực khó đấy. Truyện của ông lẽ ra phải đặt là “Những người khốn khổ”, hoặc “Con đường đau khổ”, tiếc là các cụ Vichto Huygô và Alếcxan Tônxtôi đã đặt mất rồi…”. Cuối cùng, Hoàng Minh Tường chấp nhận đổi “Tốt sang sông” thành “Thời của thánh thần”.
Đối với một tác phẩm nghệ thuật, thì cái tên cực kỳ quan trọng. Cũng giống như bao bì của sản phẩm, cái tên đem lại cảm hứng kích thích cho người hưởng thụ. Đôi khi, cái tên có ý nghĩa quyết định sự thành bại của tác phẩm nghệ thuật, và trở thành thương hiệu của nghệ sĩ. Cách đây vài năm, tập thơ “Giờ thứ 25” được trao giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam đã bị phản ứng rất gay gắt, vì hầu hết công chúng văn chương đều biết “Giờ thứ 25” là tên gọi tiểu thuyết vang dội của nhà văn Gheorghiu! Trong cõi sáng tạo mênh mông, cái tên gọi trùng nhau rất dễ xảy ra. Thế nhưng, điều tối kỵ là đặt tên giống y hệt tác phẩm đã được thừa nhận.
Đặt tên tác phẩm rất khó, nhiều tác giả đã không ngần ngại kế thừa di sản của các bậc tiền bối. Nhà văn Nguyễn Đông Thức lấy cái tích “Ngọc trong đá” ở “Cổ học tinh hoa” để đặt cho tiểu thuyết viết về thanh niên xung phong của mình. Tính đến nay, những câu thơ trong Truyện Kiều được nhiều người kế thừa để đặt tên cho tác phẩm. Ví dụ, “Nửa chừng xuân” của Khái Hưng được lấy từ câu “Nửa chừng xuân thoắt gãy cành thiên hương”; “Dẫu lìa ngó ý” của Nguyễn Thị Minh Ngọc được lấy từ câu “Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng”; “Tìm hoa quá bước” của Hoài Anh được lấy từ câu “Tìm hoa quá bước xem người chép kinh”.
