NGND.NS Hoàng Kiều: Người mở đường cho ngôn ngữ âm nhạc chèo hiện đại

Tọa đàm "Nhà giáo Nhân dân, nhạc sĩ Hoàng Kiều với sự phát triển của sân khấu, âm nhạc chèo" kỷ niệm 100 năm ngày sinh của ông - "cây đại thụ" của sân khấu, âm nhạc Việt Nam nhằm khắc sâu chân dung cũng như sự nghiệp hoạt động, những đóng góp lớn của NGND.NS Hoàng Kiều cho nền nghệ thuật nước nhà.

1.NGND.NS Hoàng Kiều (1925-2005) tên thật là Tạ Khắc Kế, quê ở Hưng Yên, sinh tại Hà Nội. Ông là một nhà quản lý, nhà sư phạm, sáng tác âm nhạc, sáng tác kịch bản và nhà nghiên cứu khoa học xuất sắc. Ông có nhiều đóng góp to lớn và để lại ấn tượng sâu sắc cho sự nghiệp kế thừa và phát triển âm nhạc dân tộc, nghệ thuật sân khấu truyền thống Việt Nam nửa cuối thế kỷ 20, đầu thế kỷ 21.

NGND.NS Hoàng Kiều đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng đồng nghiệp, học trò và những người yêu mến nghệ thuật sân khấu chèo. Từ những giáo trình, công trình nghiên cứu công phu, những vở chèo mang đậm hồn cốt dân gian đến những giai điệu đầy rung cảm - tất cả đều là kết tinh của một đời lao động nghệ thuật nghiêm túc, đầy tâm huyết.

Không chỉ gìn giữ giá trị truyền thống, NGND.NS Hoàng Kiều đã góp phần làm mới, lan tỏa và nâng tầm nghệ thuật chèo trong hơi thở đời sống xã hội đương đại. Ông là người thắp lửa, truyền cảm hứng và nâng đỡ biết bao thế hệ kế cận. Những đóng góp âm thầm nhưng lớn lao của ông sẽ còn được ghi nhớ và trân trọng như một phần không thể thiếu trong dòng chảy phát triển của nghệ thuật chèo nói riêng, văn hóa dân tộc nói chung.

TS Trần Đình Ngôn khẳng định vai trò của NGND.NS Hoàng Kiều đối với sân khấu chèo: "Nhạc sĩ Hoàng Kiều là một trong số ít nhạc sĩ đi đầu trong việc ghi chép, sưu tập các làn điệu chèo cổ từ các nghệ nhân, sau đó nghiên cứu biên soạn thành sách. Đồng thời, ông là người đầu tiên sáng tác nhạc nền cho các vở chèo cổ được chỉnh lý, cải biên, cũng như một số vở chèo đề tài mới. Những sáng tác của ông và đồng nghiệp trong các vở diễn "Xúy Vân" cải biên, "Quan Âm Thị Kính" đã trở thành khuôn mẫu cho các nhạc sĩ thế hệ đàn em đi theo. Bên cạnh đó, ông cũng là một trong những người đầu tiên sáng tác những làn điệu chèo mới trên cơ sở nguyên tắc cấu trúc của làn điệu chèo cổ và sự thành công ấy đã mở ra một trào lưu cho các nhạc sĩ viết cho chèo sau này".

TS Phạm Trí Thành (Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội) bàn về niềm đam mê chèo, sân khấu của NGND.NS Hoàng Kiều, đặc biệt là vai trò và tâm huyết trong đào tạo những nghệ sĩ mới cho chèo. Năm 1980, Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội được thành lập, NGND Hoàng Kiều được mời về giữ chức Phó Hiệu trưởng và Trưởng Khoa Kịch hát dân tộc. Khoa Kịch hát dân tộc bắt đầu sự nghiệp đào tạo ở bậc đại học. Người chèo lái đầu tiên chính là NGND Hoàng Kiều. Với định hướng đào tạo phù hợp cho sân khấu kịch hát dân tộc trong thời kỳ này và sau này, khoa đã đào tạo ra rất nhiều nghệ sĩ chèo nổi tiếng, tài danh, góp phần đưa sân khấu chèo phát triển rực rỡ.

"Từ những bước đi đầu tiên ấy cho đến ngày hôm nay vẫn được thầy - NGND Hoàng Kiều dìu dắt và định hướng. Các lớp học trò nhất là những nhạc sĩ và lãnh đạo các đơn vị đào tạo, biểu diễn vẫn luôn có thói quen đến tâm sự, chia sẻ hỏi ý kiến của thầy những khi có vấn đề về chuyên môn cần giải quyết. Hình ảnh người thầy kính yêu với nỗi niềm đau đáu cho một nghệ thuật truyền thống dân tộc, âm nhạc dân tộc luôn là kim chỉ nam cho các công việc của các thế hệ nghệ sĩ sau này" - TS Phạm Trí Thành bày tỏ.          

Đặc biệt, NGND.NS Hoàng Kiều để lại nhiều công trình nghiên cứu giá trị, có ý nghĩa khoa học về mặt thực tiễn cũng như lý luận. Năm 2001, khi đã bước vào tuổi 76, nhạc sĩ Hoàng Kiều đã ra mắt 2 cuốn sách "Tìm hiểu các làn điệu chèo cổ" (dày 700 trang với 170 làn điệu ), cuốn "Thanh điệu tiếng Việt và âm nhạc cổ truyền" (dày 500 trang). Trong đó cuốn "Tìm hiểu các làn điệu chèo cổ" là công trình tập hợp tất cả những vấn đề nghiên cứu âm nhạc chèo cổ mà tác giả Hoàng Kiều bắt đầu tiến hành từ những năm 60 của thế kỷ trước.

Cuốn sách "Thanh điệu tiếng Việt và âm nhạc cổ truyền" thể hiện sự uyên bác của một nhà dân tộc nhạc học qua những kiến thức về nhạc luật, ngôn ngữ học, dân tộc học, luật thi ca, dịch học, về lịch sử, phong tục tập quán của dân tộc Việt. Qua lăng kính của dân ca, hò, lý, chèo..., âm nhạc truyền thống Việt Nam dần hiện ra vẹn nguyên, tươi mới.

Nhà nghiên cứu lý luận âm nhạc Nguyễn Quang Long nhấn mạnh đến vai trò người mở đường, đặt nền móng, góp phần định hình ngôn ngữ âm nhạc cho chèo hiện đại cả về tư duy lẫn phương pháp. Vở chèo "Xúy Vân" mà ông là tác giả âm nhạc là một dấu mốc nghệ thuật, nơi ông đưa chèo tới đỉnh cao biểu cảm bằng âm nhạc.

"Với nhạc sĩ Hoàng Kiều, thành quả của những sáng tạo mang dấu ấn riêng ông đã trở thành đóng góp lớn góp phần tạo nên tính chính quy, tạo nên diện mạo cho nghệ thuật chèo chuyên nghiệp nói chung, âm nhạc trong nghệ thuật chèo nói riêng. Cũng thông qua những sáng tạo của mình, Ông còn góp phần định hình và định hướng về: Cấu trúc âm nhạc trong một vở chèo; Vai trò của nhạc cụ và biên chế dàn nhạc; Kỹ thuật viết bè và tổ chức hòa âm cho hát chèo; Sáng tạo làn điệu mới trên nền ngôn ngữ cổ truyền... Đến nay, những điều này vẫn là kim chỉ nam trong đào tạo, dàn dựng và sáng tác âm nhạc các vở chèo chuyên nghiệp" - nhà nghiên cứu lý luận âm nhạc Nguyễn Quang Long khẳng định.

2.Nhạc sĩ Giáng Son, con gái của NSND.NS Hoàng Kiều bày tỏ sự kính trọng, thần tượng người cha tài giỏi của mình. "Tìm hiểu sâu hơn về sự nghiệp của bố Kiều, thực sự Giáng Son càng khâm phục vì ông là bậc thầy trong vấn đề lồng điệu của chèo nói riêng, nghệ thuật truyền thống Bắc bộ nói chung. Bố là người phối khí cự phách đầu tiên cho dàn nhạc chèo và những vở diễn truyền thống. Mà ngày đó còn nhỏ, chưa có tri thức về âm nhạc, mình cứ tưởng là cổ nhưng không, rất hiện đại, điều hiện đại đó đã được bố viết từ rất lâu rồi. Thực ra, bố là người đi trước thời đại khi kết hợp âm nhạc dân tộc với những kỹ thuật sáng tác phối khí của âm nhạc cổ điển". Chị tự hào vì được lớn lên và trưởng thành, thành công trong gia đình có bề dày nghệ thuật của mình.

Nghệ sĩ chèo Bích Ngọc - vợ cố NGND.NS Hoàng Kiều cũng có những chia sẻ hết sức tình cảm, tràn đầy yêu thương dành cho người chồng của mình. Bà nói: "Anh Hoàng Kiều là một người con hiếu thảo, một người chồng thủy chung, người cha yêu thương các con hết mực và anh luôn có cách thương yêu, dạy dỗ các con theo cách riêng của mình, vừa hiền nhưng cũng rất kỷ luật nghiêm khắc. Anh sống với bạn bè cũng hết sức nghĩa tình và là một người thầy uyên bác. Anh luôn được đồng nghiệp, bạn bè yêu quý, được học trò kính trọng bởi sự đôn hậu, nhân ái và vị tha. Trong nghề, anh luôn mẫu mực, chuẩn chỉ đến từng chi tiết nhỏ; ngoài đời, anh chân tình, giản dị, gần gũi, chẳng bao giờ to tiếng, chẳng khi nào hơn thua".

NSND Trần Quốc Chiêm (Chủ tịch Hội Văn học, nghệ thuật Hà Nội) bày tỏ lòng kính nhớ đến người thầy của mình. Anh kể NGND.NS Hoàng Kiều chính là người đã tuyển anh vào lớp chèo và tận tình dạy dỗ, chỉ bảo anh cũng như các học trò để trở thành một nghệ sĩ chèo chân chính. "Thầy luôn cười và dặn tôi rằng: "Chèo không phải chỉ là hát, mà chèo là kể chuyện, chèo là ý tứ sâu xa... Nếu con không kể bằng trái tim mình, thì khán giả sẽ chẳng có ai nghe". Từ câu nói ấy, tôi học hát bằng cả trái tim, học từng bước chân thư sinh, nam ngang, hề gậy, hề mồi, lão say, kép độc,... từ ánh mắt của từng nhân vật trong chèo. Thầy dạy nhiều lắm, những kiến thức của chèo cổ, không chỉ là một bộ môn nghệ thuật biểu diễn mà là một đạo lý cuộc sống - đạo của lòng trung, nghĩa, hiếu, tiết, liệt và tình người" - NSND Trần Quốc Chiêm nhớ lại.

Trong bối cảnh chèo đang nỗ lực tìm chỗ đứng trong đời sống hiện đại, thì việc nhìn lại tư tưởng nghệ thuật và di sản của Hoàng Kiều là điều cần thiết. Không phải để sao chép lại, mà để học cách giữ lấy bản sắc trong sáng tạo, dũng cảm trong đổi mới, và thấu hiểu truyền thống bằng con mắt của người làm nghề sâu sắc. Đó chính là tinh thần Hoàng Kiều - một tinh thần mẫu mực cho nghệ sĩ sân khấu dân tộc, cho âm nhạc dân tộc cổ truyền hôm nay và mai sau.