Mua danh ba vạn làm sao bán danh ba đồng?
Trừ những bậc vĩ nhân, hầu hết con người trên cõi đời đều mải mê đi tìm hai thứ, danh và lợi. Sẽ không có gì phải phàn nàn, nếu khao khát danh và lợi một cách chính đáng. Trớ trêu thay, trong bối cảnh hội nhập, giữa xã hội cứ sôi sùng sục vì những mưu cầu vật chất riêng tư, thì thói háo danh lại nảy nở muôn hình vạn trạng. Mua danh ba vạn, chẳng biết rẻ hay đắt, nhưng lắm phen bán danh ba đồng cũng thật ê chề.
So với những gì nhà viết kịch Lưu Quang Vũ (1948-1988) viết trong tác phẩm “Bệnh sĩ”, thì sự háo danh của người Việt hôm nay đã tăng gấp hàng chục, hàng trăm lần. Vì sao như vậy? Vì bây giờ tiền bạc đang chi phối nhiều thứ. Không thể có danh thật thì cũng lấy danh hão. Có cung ắt có cầu, có kẻ háo danh thì lập tức có kẻ bán danh. Các loại tôn vinh được xuất hiện tràn lan.
Dĩ nhiên, đối tượng đầu tiên mà những kẻ bán danh luôn nhắm đến những người có sẵn nguồn lực tài chính hoặc được hậu thuẫn bởi các đại gia. Đừng nghĩ các cuộc thi Hoa hậu doanh nhân hoặc Quý bà quốc tế đều là những sân chơi trong sáng với mục đích đề cao nhan sắc diêm dúa. Có giá cả đấy, danh hiệu to thì tiền to mà danh hiệu nhỏ thì tiền nhỏ. Thậm chí, có cuộc thi không ngần ngại trao vương miện cho nhà tài trợ kim cương. Vui vẻ cả làng, bên có danh bên có lợi, ''ông đưa chai rượu bà thò chân giò''.
Kỹ nghệ mưu sinh hiện đại có thêm một khái niệm rất ấn tượng là xây dựng thương hiệu cá nhân. Cho nên, để thuận tiện làm ăn thì phải có cái danh. Nếu khoác cái danh càng lộng lẫy thì công việc chinh phục khách hàng càng dễ dàng. Các loại doanh nhân tâm tài chói lọi được dịp phô trương, mà ít ai biết ngón nghề điêu luyện nhất của họ chỉ là chạy quy hoạch, chạy dự án để phân lô bán nền. Kết cục, chẳng có mấy sản phẩm Việt kiêu hãnh bước ra khỏi biên giới, mà chỉ thấy các doanh nhân kiêu ngạo bước đi trên thảm đỏ sự kiện tiệc tùng cùng các chân dài kiêu sa nhún nhảy lụa là phấn son.
Vấn nạn háo danh chỉ quẩn quanh các quý bà diễm lệ hay các doanh nhân khôn khéo, thì cũng là phúc cho bá tánh. Vấn nạn háo danh đã và đang tràn vào cả giới tri thức, giới sáng tạo mới là điều đáng âu lo. Câu chuyện một chị nhà giàu bỏ tiền cho công ty truyền thông để được xưng tụng “nhà thơ thế giới” thì quá bẽ bàng và tội nghiệp. Kiểu háo danh ấy dù sao cũng hơi ngây thơ. Kín đáo hơn và lắt léo hơn phải là háo danh dựa vào yếu tố nước ngoài. Ví dụ, móc nối với bà Tây hoặc ông Tây nào đó để in sách rồi trao giải thưởng có cái tên tiếng Anh, mới oách thực sự. Ở nhiều quốc gia, cá nhân tự lập nhà xuất bản và tự lập giải thưởng, chủ yếu để thu hoạch kinh tế. À, may quá, vớ được mấy tay Việt háo danh thì phục vụ ngay. Chi phí in sách thì tác giả tự bỏ ra, còn giải thưởng là tờ giấy in ngoài tiệm photo, bà Tây hoặc ông Tây có mất mát gì đâu mà không dung dăng hớn hở ra tay ban phát danh hão. Khốn nỗi, cái danh hão kia có khi lại lòe được bao nhiêu độc giả hồn nhiên trong nước, rồi mai mốt xập xí xập ngầu còn ghi vào hồ sơ thành tích để xin khen thưởng nữa đấy.
Cái danh thật đã vốn có trăm vẻ, nên thói háo danh cũng có ngàn vẻ. Thói háo danh ngớ ngẩn nhất thể hiện trên cái danh thiếp. Có cái danh thiếp phô diễn sự đa tài đa nghệ của chủ nhân bằng việc in chen chúc các tổ chức mà họ là thành viên, từ hội viên hội Nhà văn, hội viên Hội Điện ảnh, hội viên Hội Sân khấu đến hội viên hội kế toán, hội viên Hội Khảo cổ, hội viên hội nuôi biển và cả hội viên hội mô tô, hội viên hội hoa lan, hội viên hội chọi gà...
Chưa hết, mỗi khi xuất bản ấn phẩm nào đó, thì cái bìa sách phải gánh chịu bao nhiêu kiểu phô trương “nhà thơ, nhà văn, họa sĩ, nhà điện ảnh, Tiến sĩ mỹ học, giảng viên đại học” hoặc “nhà khoa học vũ trụ, có tác phẩm được lưu trữ vĩnh cửu”. Kinh khủng hơn, có vị khi tham gia một hoạt động cộng đồng đã đùng đùng nổi giận bỏ về, vì MC giới thiệu mình đã quên mất một chức danh. Khổ thân, cái tên mới quan trọng, chứ chức danh chỉ là phụ chú thôi, phụ chú càng nhiều thì cái tên càng ít trọng lượng. Thử nghĩ xem, những tài năng thực sự như Mozart, Charlie Chaplin, Michel Jackson, Trương Nghệ Mưu... chỉ cần nhắc cái tên thì công chúng đã biết họ cống hiến gì cho nhân loại, chứ cần gì phụ chú.
Háo danh bằng cách tốn kém in sách để tự vỗ ngực “cánh đại bàng của nền thơ Việt đương đại”, chỉ là giải pháp của kẻ thân cô thế cô, bơ vơ và lạc lõng. Háo danh chuyên nghiệp phải có phe có nhóm, diễn trò theo tiêu chí “được hàng tôi, trôi hàng bà”. Một khi đã háo danh có tổ chức, thì phải có kịch bản, có phân vai, có quy trình, có lớp lang. Khen qua khen lại để cùng kiếm danh. Ông A khen ông B là “nhà tiên phong gánh vác sứ mệnh đổi mới thi ca” thì ông B khen lại ông A là “triết gia số một châu Á”. Cao thủ hơn, háo danh vượt cả tầm vóc con người bình thường bằng cách thêm thắt màu sắc tâm linh, chẳng hạn như “tiền nhân mượn bút” hoặc “thơ thiền thánh nhập”. Tỉ mỉ mà tính toán, căn cứ theo các lời tán dương mà công nghệ háo danh đã tung ra cho công chúng, thì mỗi năm hội đồng Nobel tháo khoán 10 giải thưởng văn chương cũng không kịp để trao tặng cho các nhân vật cầm bút được thổi phồng ở nước ta.
Sự háo danh đôi khi đi kèm bệnh vĩ cuồng. Có trường hợp sốt ruột đến mức thách đấu với Nguyễn Du dẫu tác giả “Truyện Kiều” đã ngậm ngùi “bất tri tam bách dư niên hậu, thiên hạ hà nhân khấp Tố Như”, vì cảm thấy độc giả và đồng nghiệp biếng lười xung quanh không chịu quan tâm đến mình. Biểu hiện ấy, xét cho cùng, đáng thương hơn đáng trách. Bởi lẽ, đó chỉ là hành vi tự vẽ bùa để đeo cho bớt mặc cảm chua chát thân phận bơ vơ thấp hèn. Đáng ái ngại hơn là thói háo danh bằng cách táo tợn mạo danh từ những kẻ lọc lõi. Vì thừa biết thực trạng Tiến sĩ ở Việt Nam nhiều như nấm sau mưa mà chẳng có công trình hữu ích cho cộng đồng, nên nhiều gã trọc phú cũng nganh nhiên tự xưng Tiến sĩ mà không ai băn khoăn. Đã tự xưng Tiến sĩ trót lọt rồi thì tiếp tục tự xưng Giáo sư, rồi lại tiếp tục tự xưng Viện sĩ. Có lắm quý ngài thỉnh thoảng chải chuốt láng mượt xuất hiện ở hội thảo hoặc hội nghị, với cái mác rất long trọng Tiến sĩ - Viện sĩ - Giáo sư nhưng những người xung quanh đều mắt tròn mắt dẹt không rõ vị quan khách ấy có chuyên môn gì.
Nói đi phải nói lại, sở dĩ vấn nạn háo danh bùng nổ dữ dội cũng một phần do đám đông đã dễ dãi khi tiếp nhận thông tin. Có thể vì ngại va chạm, có thể vì ngại mất lòng, có thể vì muốn yên ổn quan hệ, có thể vì muốn đón lõng cơ hội hợp tác, nên chẳng mấy ai có ý kiến thắc mắc hoặc có thái độ phản biện trước những danh xưng ngạo nghễ từ trên trời rơi xuống. Sự dung túng cho thói háo danh rất nguy hiểm, vì sẽ tạo ra sự lệch lạc chuẩn mực giá trị lẫn chuẩn mực đạo đức. Khi vài gương mặt giải trí cũng bỏ tiền làm phim tiểu sử đánh bóng bản thân thuộc hàng xuất chúng, như Ngọc Trinh với “Vòng eo 56” và Đàm Vĩnh Hưng với “Hào quang rực rỡ”, thì càng thấy thấm thía mấy câu thơ Tú Xương (1870-1907) trào lộng: “Chúc cho khắp hết ở trong đời/ Vua, quan, sĩ, thứ, người muôn nước/ Sao được cho ra cái giống người”.
