Ngạc nhiên và thất vọng!

Nói bất ngờ vì: Nếu như trước đây, Vương Trí Nhàn từng có những ý kiến, nhận xét thể hiện sự thích thú, pha lẫn ngưỡng mộ (dù là ở một vài khía cạnh nào đó) về bậc đàn anh Tô Hoài thì ở bài viết mới công bố này, anh lại đưa dẫn nhiều ý kiến nhận xét (cả của mình lẫn của một số đồng nghiệp) một cách rất... không hay ho về bậc trưởng lão nói trên. Vẫn biết, như lời của một vĩ nhân "chân lý là một quá trình liên tục điều chỉnh", song "điều chỉnh" đến độ như những gì tôi trích dẫn và đối sánh dưới đây từ chính những bài viết của Vương Trí Nhàn, hẳn nhiều bạn đọc sẽ thấy buồn thay cho thế thái nhân tình!

Trong "Tô Hoài nhìn từ một khoảng cách gần", sau khi buông ra một nhận xét về Tô Hoài: "Người tài quá, mà lại cũng khinh người rẻ của, ma giáo quá", Vương Trí Nhàn đã trích lời của một nhà văn nữ như thể để phụ họa (trích dẫn mà không hề có lời phản bác): "Lão Tô Hoài là loại Hà Nội móc cống, xích lô, chứ đâu có chất quý tộc như dân Hà Nội thực thụ".

Không biết khi dẫn ra nhận xét này, Vương Trí Nhàn có còn nhớ đoạn nhận xét của chính mình trong bài "Tô Hoài - người sống tận tụy với nghề" (sách "Tô Hoài - về tác gia và tác phẩm", NXB Giáo dục, 2005: "Là người Hà Nội gốc, ông giữ được và ngày càng trau dồi cái bặt thiệp riêng, trong sự ăn uống, sự tiếp đãi khách khứa, ở đấy cái sành sỏi đã trở thành tự nhiên, và đứng đằng sau nó, là một nhu cầu ngày càng cao về sự hưởng thụ. Song chỗ hơn người của Tô Hoài là không bị những sành sỏi đó ràng buộc".

Cũng vậy, khi Vương Trí Nhàn "đúc kết": "Cái ý nghĩ chi phối một người như Tô Hoài - ý nghĩ rằng cuộc đời là một thứ trò chơi. Cốt chơi, cốt được, chẳng lẽ mình lại thua, chứ thật ra, chẳng coi việc gì là nghiêm chỉnh, kể cả việc viết văn, kể cả làm cán bộ cách mạng" (vẫn trong "Tô Hoài nhìn từ một khoảng cách gần"), hẳn anh đã quên những dòng sau đây của chính mình (bài "Cuộc phiêu lưu giữa trần ai cát bụi" - sách "Nghiệp văn", NXB Văn hóa Thông tin, 2001): "So với các cây bút đương thời, Tô Hoài có lẽ là nhà văn giàu chất chuyên nghiệp bậc nhất. Sống đến đâu viết đến đấy. Việc viết lách đối với ông là một thứ lao động hàng ngày. Ông lại có nhiều kinh nghiệm tổ chức công việc, nhờ thế, mọi khâu vận hành nhịp nhàng mà con người vẫn thoải mái có chơi có nghỉ như mọi người khác" và "Một nét đặc biệt cũng thấy rõ trong đời viết văn của Tô Hoài là ngoài nghề viết, ở ông luôn luôn có một cuộc sống khác, cuộc sống người cán bộ chính trị, hoặc nhìn rộng ra, cuộc sống nhà hoạt động xã hội". Không biết có phải chữ nghĩa mỗi người hiểu một cách hay không, nhưng theo thiển ý của tôi: Một người được xếp vào loại "nhà văn giàu chất chuyên nghiệp bậc nhất", thậm chí còn được gọi là "nhà hoạt động xã hội" thì làm sao có thể lại là người "chẳng coi việc gì là nghiêm chỉnh cả"?

Trong "Tô Hoài nhìn từ khoảng cách gần", Vương Trí Nhàn không ít lần đưa ra những nhận xét khái quát kiểu: "Có lẽ với cả cuộc đời này cũng vậy, Tô Hoài đâu có yêu", "Tô Hoài không thật yêu một con người nào, một kiểu tính cách nào. Các loại nhân vật chỉ để vẽ phác, và đều nham nhở. Nhân vật không có những khát khao lớn. Nhân vật không có cái đắm đuối như các nhân vật của Nguyên Hồng".

Có sự “tiền hậu bất nhất”giữa bài viết mới của nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn về nhà văn Tô Hoài với những bài viết in trong hai tập sách này.

Vậy mà trước đấy, trong bài "Tô Hoài và những nghiêm chỉnh của kiếp phù du” (sách “Cây bút đời người”, NXB Trẻ, 2002), nhân so sánh cuốn tự truyện "Cỏ dại" của Tô Hoài với cuốn tự truyện "Những ngày thơ ấu" của Nguyên Hồng, Vương Trí Nhàn từng đưa ra nhận xét rằng: "Phải một ngòi bút tự tin lắm mới dám đưa chuyện đó lên mặt giấy. Nhất là đưa ra sao khiến khi đọc, người ta có thể cảm động đến ứa nước mắt thì chỉ loại Tô Hoài, Nguyên Hồng mới làm nổi". Không thể tin được một người từng có tác phẩm gây hiệu ứng đối với độc giả thế này lại là mẫu người hờ hững với cuộc đời "không thật yêu một con người nào, một kiểu tính cách nào" và các nhân vật "không có những khát khao lớn", nhất là khi đó lại là cha đẻ của "Dế mèn phiêu lưu ký".

Trong làng văn, nhiều người từng được nghe truyền tụng câu chuyện Tô Hoài rất kỹ lưỡng trong việc sửa chữa bản thảo. Có những trang, ông sửa be bét và phải dùng tới mấy loại mực để phân biệt các lần sửa. Bản thân Vương Trí Nhàn, trong bài viết "Tô Hoài - người sống tận tụy với nghề" cũng đã cho biết: "Nếu đã có lần trực tiếp biên tập một cuốn sách của Tô Hoài, người ta sẽ thấy nhà văn này có lối chăm sóc những gì đã viết ra một cách kỹ lưỡng và phải nói là tạo thành một thói quen đáng quý...”.

Vậy mà, ở bài viết mới công bố, Vương Trí Nhàn lại dẫn lời nhà văn Nguyễn Phan Hách (không biết thực hư thế nào) thành ra là: "Này, đừng tưởng lão Tô Hoài lão ấy tha thiết với văn chương chữ nghĩa của mình đâu. Một lần, mình hỏi lão ấy có xem lại morát một truyện ngắn không. Thế là lão ấy buột miệng: "Thôi, không phải xem, văn chương ba vạ của mình chứ có phải nghị quyết gì đâu mà cân nhắc từng chữ thế".

Ô hay, thế cứ trường hợp nhà văn không đọc morát tác phẩm của mình thì là người "không tha thiết với văn chương chữ nghĩa..."? Vả chăng, việc đọc morát là việc của nhà xuất bản, của nhà in, có đâu tận dụng "một công đôi việc" mà đẩy cho nhà văn như thế? Theo tôi được biết, Tô Hoài rất kỹ lưỡng trong việc sửa chữa tác phẩm, nhưng là tác phẩm mới, còn với tác phẩm tái bản, hầu như ông không đọc lại. Ông bảo, ông để thời gian viết cái mới. Lẽ nào một quan niệm sống như thế đáng bị phê phán?

Trong bài viết mới công bố của Vương Trí Nhàn mà chúng ta đang nhắc tới trên, có một số câu nói, tình tiết đã được tác giả đưa in trong các tập sách xuất bản trước đây của anh. Ví như, câu Tô Hoài nhận xét về một nhà văn: "Đọc ông này, không biết khi nào nhạt thật mà khi nào thì nhạt giả". Chỉ có điều, ở cuốn sách trước đây, Vương Trí Nhàn dẫn lại những câu này với lời bình luận: "Hình như Tô Hoài muốn tìm lấy sự công bằng, trong khi vẫn giữ một tình cảm ấm áp giữa các đồng nghiệp, và nhiều lần, chỉ cần một nhận xét nhỏ thôi, ông phác ra cả một tính cách", còn bây giờ thì Vương Trí Nhàn lại nhìn những lời nhận xét ấy thành "Thường chỉ cần một hai câu, Tô Hoài cũng đủ giết người ta rồi".

Công bằng mà nói: Không phải tất cả những nhận xét về nhà văn Tô Hoài - dù có phần phũ phàng - mà nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn đưa ra không ẩn chứa ít nhiều sự thật. Song tôi nghĩ, nó chỉ là những mảnh sự thật rời rạc, không nên dùng nó để "áp chế" vào toàn bộ tính cách và sự nghiệp của một con người tầm cỡ đặc biệt như Tô Hoài.

Hơn thế, với một người từng viết nhiều về Tô Hoài, và viết với thái độ thành kính như Vương Trí Nhàn trước đây, có nên chăng tung ra với mật độ khá dày những lời (cả của mình lẫn của đồng nghiệp) có tính thóa mạ bậc đàn anh một cách thoải mái, vô tư đến vậy? (thật ra, những điều tôi trích dẫn trên không ăn thua gì so với những từ ngữ, những chi tiết mà Vương Trí Nhàn đưa ra để "lật tẩy", để chứng minh cái sự "tham lam", "ma giáo", "tha hóa" - chữ dùng của Vương Trí Nhàn - mà anh "nghe được" và "ngẫm thấy" ở Tô Hoài). Nó tạo cho bài viết của Vương Trí Nhàn một không khí "đấu tố" nặng nề.

Vả chăng, nhiều ý kiến trong bài viết mới này đã nảy sinh trong nhận thức của Vương Trí Nhàn và được anh ghi lại cách đây nhiều năm. Bởi vậy, có cảm tưởng như khi đưa in sách, Vương Trí Nhàn phải lựa chuyển chúng sang một chiều hướng khác, và bây giờ - với sự phát triển của báo mạng - mới là dịp, là cơ hội để anh trình bày chúng một cách thực lòng? Và như vậy thì, phải nói thẳng ra là, cái sĩ khí của nhà văn mình hơi bị... kém!