Nhà văn trẻ và câu chuyện ‘trẻ hóa’ nền văn học

Tương lai của văn học

Thy Đoan

Trong sáng tạo nghệ thuật, nói chuyện trẻ già xem ra cũng không phải vấn đề nghiêm trọng. Có người tuổi còn rất trẻ đã làm nên sự nghiệp, số lượng và chất lượng tác phẩm đã khiến cho các bậc cao niên nể phục. Và cũng có người tuổi đã cao nhưng năng lượng sáng tạo vẫn dồi dào, khiến cho nhiều người trẻ phải ngả mũ kính chào. Nhưng với một nền nghệ thuật nói chung, ở đây cụ thể là văn học, thì câu chuyện trẻ già được hiểu là câu chuyện thế hệ, câu chuyện của sự tiếp nối.

Luôn luôn cần có những người trẻ bổ sung vào đội hình những người cầm bút, mang đến hơi thở mới, luồng gió mới cho đời sống văn học. Với một Hội nghề nghiệp, việc bổ sung lực lượng trẻ để tăng thêm sức mạnh của Hội cũng là một câu chuyện đáng được quan tâm, đáng bàn, với những người làm công tác quản lý Hội.

Các nhà văn trẻ tại Hội nghị viết văn trẻ toàn quốc.

Trẻ hóa đội ngũ nhà văn nó cũng có nhiều tương quan với việc trẻ hóa nền văn học. Ở đây chưa vội bàn đến chất lượng tác phẩm, vì tác phẩm hay phụ thuộc vào tài năng người cầm bút. Mà tài năng thì có khi không liên quan nhiều đến yếu tố tuổi tác. Tuy nhiên, một Hội nghề nghiệp mà có nhiều người cầm bút trẻ tham gia vào thì yếu tố sung sức của nền văn học sẽ cơ bản được nhích lên.

Hội Nhà văn Việt Nam những năm qua đã có nhiều hoạt động tích cực nhằm trẻ hóa đội ngũ những người cầm bút. Công tác xét kết nạp hội viên mới hằng năm đã dành một sự ưu tiên thích đáng cho các nhà văn tuổi đời còn trẻ. Ban công tác nhà văn trẻ của Hội cũng có nhiều hoạt động sôi nổi nhằm kết nối những người cầm bút trẻ là hội viên và chưa hội viên, khuyến khích động viên họ sáng tạo. Tuy nhiên, nhìn vào con số gần một ngàn hội viên của Hội Nhà văn, số lượng nhà văn trẻ và đang tuổi sung sức để sáng tác vẫn còn rất khiêm tốn so với số lượng nhà văn tuổi đã cao.

Một số người cầm bút trẻ vẫn chưa mặn mà với Hội, chưa cảm thấy Hội là ngôi nhà chung để tới gia nhập đội hình, hoặc là các hoạt động của Hội chưa đủ sức hấp dẫn để họ tham gia vào. Nghĩa là xét về một khía cạnh nào đó, Hội Nhà văn vẫn chưa trở thành một động lực đối với những người viết trẻ.

Việc bổ sung lực lượng trẻ vào Hội, khuyến khích những người cầm bút trẻ tham gia gánh vác công việc của Hội để thúc đẩy sự phát triển của nền văn học là một việc cần thiết, nhất là khi Đại hội lần thứ 8 của Hội Nhà văn Việt Nam đang tới gần.

Dù cho tài năng không phụ thuộc tuổi là câu nói luôn đúng, thì câu nói nhà văn trẻ là tương lai của nền văn học cũng chưa bao giờ sai. Bồi dưỡng, khích lệ, sử dụng những người trẻ trong công việc sáng tác và trong công việc của Hội không thể được xem nhẹ, vì một nền văn học phát triển hơn trong tương lai.

Các nhà văn tuổi trên dưới 40 thuộc loại "của hiếm" của Hội

(Phỏng vấn nhà văn Trần Đức Tiến, Ủy viên Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam)

Hội Quân (thực hiện)

- Thưa nhà văn Trần Đức Tiến, vị thế Ủy viên Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam, anh có thể cho biết số lượng các nhà văn trẻ tuổi đời trên dưới 40 so với số lượng các nhà văn cao tuổi chiếm tỷ lệ như thế nào trong Hội Nhà văn?

+ Tôi nhớ không thật chính xác, nhưng đại khái thế này: Trong tổng số hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, số người ở độ tuổi từ 60 trở lên chiếm khoảng 70%, từ 40 đến dưới 60 khoảng 20%, còn lại là trẻ hơn. Các nhà văn "trên dưới 40" mà bạn quan tâm, thuộc loại "của hiếm" của Hội đấy.

Nhà văn Trần Đức Tiến.

- Vậy, nhìn vào thực trang trên, anh thấy nhu cầu cấp thiết phải trẻ hóa Hội Nhà văn ở mức độ nào? Theo anh, tuổi đời của các thành viên trong Ban chấp hành nên ở độ tuổi nào là hợp lý, để có thể đảm bảo đủ sức khỏe và trí tuệ gánh vác công việc của Hội?

+ Câu chuyện tuổi tác của nhà văn là một đề tài thú vị. Tôi cũng thường hay nghĩ ngợi về điều này. Có nhiều người bảo: sao ngày xưa các ông Nguyên Hồng, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Chế Lan Viên… "chín" sớm thế? Nguyên Hồng 18 tuổi viết "Bỉ vỏ". Vũ Trọng Phụng mất năm 27 tuổi, chỉ có khoảng 10 năm "cày cuốc" trên trang giấy đã kịp dựng nên một sự nghiệp văn chương đồ sộ. Nam Cao viết "Chí Phèo" để đời cũng ở tuổi dưới 30. Chế Lan Viên 17 tuổi có "Điêu tàn"… Còn các nhà văn của chúng ta bây giờ?

Có một luồng ý kiến, có lẽ chúng ta cũng nên tham khảo: chu kỳ sinh học của con người ngày hôm nay dài hơn của người ngày trước (cách đây năm, bảy chục năm và lâu hơn). Vì thế, những Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng… của hôm nay (nếu có), sẽ cho ra mắt "Chí Phèo", "Số đỏ", "Bỉ vỏ"… vào những năm họ ở độ tuổi 30, 40, chứ không phải là mười tám đôi mươi như Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Nguyên Hồng của giai đoạn 1930-1945 ở thế kỷ trước!

Vẫn biết văn hay có khi không phụ thuộc vào tuổi tác. Có những nhà văn tuổi cao mà vẫn viết đều, viết hay, toàn cho ra đời những tác phẩm thuộc loại "bom tấn" cả. Cỡ như Tô Hoài, Nguyễn Xuân Khánh… lúc thất tuần, bát tuần thì các chàng đầu xanh tuổi trẻ chạy theo còn văng cả dép. Nhưng, nói gì thì nói, mỗi lần có dịp hội hè lễ lạt của Hội Nhà văn, nhìn khắp hội trường toàn những cụ đầu bạc, lòng cũng thấy tự nhiên chùng xuống. Đã già thì sức chiến đấu (ăn, ngủ, yêu, viết) phải kém đi chứ nhỉ? Số lượng giảm, chất lượng cũng dễ giảm theo. Suy từ mình thấy ngay: nghĩ nhanh mỏi hơn, phản xạ với đời sống, với từ ngữ chậm hơn, văn khô hơn, thành thử ngại hơn mỗi khi cần ngồi xuống trước máy vi tính… Hội Nhà văn mà đông đảo các nhà văn trẻ trung, lại có tài nữa thì còn gì bằng!

Tất nhiên, trẻ hóa một nền văn học không có nghĩa chỉ nhằm vào việc trẻ hóa đội ngũ nhà văn về độ tuổi. Phải đổi mới về tư tưởng, thẩm mỹ, quan niệm… và rất nhiều thứ khác. Còn không thì khối anh nhà văn trẻ vẫn vô tư, hăng hái cho ra lò những thứ văn chương già đáu!

Bây giờ ở thời điểm trước Đại hội IX Hội Nhà văn Việt Nam mà bạn hỏi tôi về độ tuổi của các đồng chí trong Ban Chấp hành thì hơi bị "tế nhị" đây. Có lẽ tốt nhất là để cho Đại hội quyết định. Tôi chỉ thấy có một sự thật không thể chối cãi: người trong Ban Chấp hành không chỉ cần uy tín về văn chương, mà còn phải có sức khỏe để làm việc. Xây dựng chương trình hoạt động, tổ chức cuộc này cuộc kia; di chuyển đến nơi này nơi nọ; quan hệ với hội viên, thậm chí ngồi họp cũng cần phải khỏe khoắn, tỉnh táo. Cho nên theo tôi, căn cứ vào thực tế nhiệm kỳ vừa qua, Ban Chấp hành của nhiệm kỳ tới rất cần phải có sự thay mới, bổ sung đáng kể bằng lực lượng trẻ - cụ thể là phải có sự tham gia của các nhà văn ở tuổi trên dưới bốn mươi, cho dù họ không chiếm tỉ lệ lớn trong tổng số hội viên.

- Anh có thể cho biết cụ thể hơn chút nữa về tỷ lệ nhà văn trẻ và già trong Ban chấp hành? Nên như thế nào là hợp lý?

+ Số người trên 60 tuổi không nên quá 1/3. Còn lại chủ yếu là 40, 50 - độ tuổi theo tôi là "chín" nhất, cả về tài năng lẫn tư cách của các nhà văn Việt Nam.

- Có ý kiến cho rằng Hội Nhà văn còn quá khắt khe trong việc xét kết nạp các nhà văn trẻ, anh nghĩ sao về điều này?

+ Nhiệm kỳ vừa qua, tôi là một trong số các thành viên có nhiệm vụ xét kết nạp hội viên qua từng năm. Và tôi xin nói thẳng: hầu hết những người mà tôi có ý kiến ủng hộ, đề nghị kết nạp họ vào Hội, đều là những người trẻ. Tôi già rồi, ngoài sáu mươi rồi, nhưng tôi không thích bỏ phiếu cho những người ngoài sáu mươi mà văn chương vẫn làng nhàng! Nhiều thành viên khác trong Ban Chấp hành cũng rất quan tâm đến các bạn trẻ. Vấn đề là các bạn đã thể hiện mình đến đâu, đã đủ sức thuyết phục hay chưa thôi.

- Với vai trò là một Hội nghề nghiệp, theo anh Hội Nhà văn cần phải làm những gì để động viên, khuyến khích các tác giả trẻ, trong một thực tế cuộc sống quá vội, quá nhiều lựa chọn hấp dẫn như hiện nay. Nhiều người trẻ có tài nhưng có thể không được khích lệ kịp thời, họ bỏ nghề viết đi làm nghề khác chẳng hạn?

+ Giới thiệu (in ấn, xuất bản) những tác phẩm của các bạn trẻ ở Báo Văn nghệ, Tạp chí Nhà văn và tác phẩm, Nhà xuất bản Hội Nhà văn, trang web của Hội. Ra một tờ báo (tạp chí) dành riêng cho các tác giả trẻ. Thành lập giải thưởng văn học trẻ (nhất là văn học thiếu nhi). Mở những lớp bồi dưỡng kiến thức chuyên môn, tổ chức những buổi sinh hoạt chuyên đề, ra mắt sách, những cuộc vận động, thi sáng tác cho những người viết trẻ. Tạo điều kiện cho các bạn trẻ gặp gỡ, trao đổi với nhau về những vấn đề trong đời sống, trong văn chương… là một số việc mà Hội có thể làm, và đã làm. Có những việc làm tốt và có những việc làm chưa tốt. Tôi hy vọng trong nhiệm kỳ tới, Ban chấp hành mới có nhiều sáng kiến hơn.

Nhưng một lần nữa lại xin nói thẳng, nói thật: Các bạn trẻ đừng trông đợi quá nhiều vào Hội. Hội chỉ "động viên, khuyến khích" bạn phần nào thôi. Bạn có trở thành nhà văn thực sự hay không là nhờ vào tài năng và sự cố gắng của chính bạn, chứ không phải nhờ sự lèo lái của bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào, dù tổ chức đó là Hội Nhà văn. Câu khẩu hiệu vô hình luôn treo trước mặt một nhà văn chân chính: "Ngồi xuống, và viết". Thế là đủ.

- Một nền văn học mà có ít người cầm bút trẻ bổ sung vào đội ngũ những người cầm bút, thì theo anh nguy cơ của nó là gì?

+ Nguy cơ bị già cỗi hóa, bị sụt lún, "nền" thành bãi hoang.

- Cá nhân anh, một nhà văn không còn trẻ, anh có thường xuyên đọc tác phẩm của các nhà văn trẻ không? Anh đánh giá thế nào về đội ngũ các nhà văn trẻ và những đóng góp của họ trong đời sống văn học những năm vừa qua?

+ Với ai không biết thế nào, nhưng với tôi, đọc vừa là thưởng thức, vừa là làm việc. Khi đọc, tôi không phân biệt đây là tác phẩm của người trẻ hay người già. Chỉ khi đọc xong rồi, ý nghĩ cảm thán mới bật ra: Trẻ viết ghê thật! Hay: Trẻ mà cũ hơn cả mình! Nói dông dài một chút: tôi là người thích những vùng đất lạ, những món ăn lạ… Đọc sách cũng vậy. Với những tác giả có tuổi, đã thành danh, thậm chí đại danh, ít nhiều mình cũng đã đọc, đã quen họ rồi, nên dù sao độ hấp dẫn cũng ít đi. Nhưng với một tên tuổi mới lạ thì gợi nhiều tò mò.

Đội ngũ các nhà văn trẻ chúng ta còn mỏng về số lượng. Nhưng trong số đó, có những người tôi đánh giá rất cao, cả về số lượng lẫn chất lượng tác phẩm của họ. Nói thế này bạn có tin không: nhiều khi chính họ tạo nên nguồn cảm hứng cho tôi làm việc. Tôi muốn "đánh đu" với họ, dù biết là mình già rồi, đu với họ mệt chết, nhưng vẫn muốn thử…

- Xin cảm ơn anh về cuộc trò chuyện.

Còn ít gương mặt trẻ trong các Hội đồng chuyên môn

(Phỏng vấn nhà văn Võ Thị Xuân Hà, Trưởng ban Nhà văn trẻ - Hội Nhà văn Việt Nam)

Quỳnh Vũ (thực hiện)

- Theo đánh giá của chị, một người gắn bó sâu sắc nhất với các hoạt động của Hội liên quan tới lực lượng nhà văn trẻ thì công tác phát triển hội viên, xét kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam những năm qua ở mức độ nào?

+ Không thể trả lời câu hỏi của bạn theo những con số khô khan, hoặc theo cách thống kê những ước lệ tồn tại trong tiềm thức. Bởi nếu tính số lượng các cây bút trẻ được kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam những năm qua so với các cây bút đã có tuổi thì không nhiều. Nhưng, so với các hồ sơ TRẺ gửi về Hội Nhà văn Việt Nam, thì tỉ lệ "đỗ" tương đối cao.

Điều đặc biệt, sau thành công của Hội nghị Viết văn trẻ toàn quốc lần thứ 8 (tháng 9/2011), Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, nhà thơ Hữu Thỉnh - thay mặt Ban chấp hành Hội - có lời hứa với các cây bút trẻ, rằng nếu các bạn có thành tựu và mạnh dạn gửi đơn xin vào Hội, thì sẽ được đặc biệt quan tâm. Sau đó đã có nhiều trường hợp được kết nạp với số phiếu đồng thuận trong Ban chấp hành khá cao. Có những trường hợp suýt nữa bị bỏ sót (do nhiều lý do), khi tôi đề nghị trực tiếp đã được kịp thời bổ sung. Cũng có những trường hợp phải tranh luận trong phiên họp xét kết nạp của Ban chấp hành, có trường hợp phải mạnh dạn bảo vệ... Và bây giờ hàng loạt gương mặt trẻ đã làm nên diện mạo mới cho Hội Nhà văn Việt Nam như Trương Anh Quốc, Nguyễn Vũ Hưng, Tiến Đạt (TP Hồ Chí Minh), Đỗ Doãn Phương, Bình Nguyên Trang, Nguyễn Quang Hưng, Thụy Anh, Trịnh Minh Hiếu, Hà Minh Thành (Hà Nội), Lê Minh Nhựt (đồng bằng sông Cửu Long), Niê Thanh Mai (Đắc Lắk), Lê Hưng Quốc (Ninh Thuận), Tống Ngọc Hân, Mã Anh Lâm (Lào Cai), Mai Phương (Bắc Giang), Lê Thị Hiệu (Pháp)…

Nhà văn Võ Thị Xuân Hà.

- Chị đánh giá thế nào về đội ngũ nhà văn trẻ hiện nay, cả số lượng người cầm bút và chất lượng sáng tác?

+ Theo tôi, các nhà văn trẻ hiện nay để trở thành một cây bút khá là dễ dàng so với thời kỳ trước. Nhờ có rất nhiều điều kiện và phương tiện chuyển tải tác phẩm. Mà cứ đăng được tác phẩm lên báo, kể cả báo mạng, là người ta đã gọi là nhà văn nhà thơ rồi. Bạn biết đấy, để được in báo giấy thì khó, còn in báo mạng rất dễ. Khi được in lên báo mạng, lại được nhiều người biết nhanh hơn báo giấy. Rồi việc cấp phép, mà chúng ta hay gọi là việc "bán giấy phép" của các nhà xuất bản quá dễ dàng, các tập sách cứ có tiền, không vi phạm một số quy định, là in ra được.

Nhiều cây bút ảo tưởng, ngỡ rằng mình đã thành "nhà". Và đây là một vế câu trả lời của tôi về chất lượng sáng tác của các cây bút trẻ. Đa phần lỗi của họ là câu chữ không kỹ, đánh mất sự trong sáng của tiếng Việt truyền thống. Lỗi thứ hai là không có linh hồn ẩn sau câu chữ. Lỗi thứ ba, ít trăn trở khi gõ bàn phím (ngày xưa các cụ hạ bút kỹ lắm)…

Vế kia, vẫn là niềm tin chắc chắn của tôi, rằng các cây bút trẻ ngày nay có nhiều đột phá. Họ viết nhanh, viết nhiều đề tài, khám phá và phô bày, không lo khép nép như các nhà văn một thời. Và họ là thế hệ nối tiếp với sức mạnh của sự tiến bộ, đổi mới! Hãy tin ở họ.

- Những hoạt động của Ban Nhà văn trẻ, theo chị, có tác động ra sao đến công việc sáng tác của các nhà văn trẻ?

+ Sự tồn tại và các hoạt động của Ban Nhà văn trẻ ít nhiều làm một điểm tựa cho nhiều cây bút trẻ toàn quốc. Tôi nói "nhiều cây bút trẻ" vì cũng có những cây bút tồn tại độc lập, không quan tâm đến sự có mặt của Hội Nhà văn Việt Nam, hay các tổ chức khác. Những hoạt động của Ban Nhà văn trẻ đã quy tụ được khá nhiều giọng điệu, thúc đẩy sự thăng hoa, đón nhận những thử nghiệm, khẳng định vị thế. Và như một kết nối một cách chính thống những dòng chảy mới hòa chung vào dòng chảy của nền văn học nước nhà.

Bạn đã biết các hoạt động của Ban Nhà văn trẻ như tổ chức và tham gia Sân thơ Trẻ ở Văn Miếu Quốc Tử Giám vào rằm Nguyên tiêu hằng năm, Ngày hội Sách 21/4 hằng năm, các cuộc tọa đàm giới thiệu các gương mặt trẻ và tác phẩm của họ, các cuộc đi thực tế sáng tác, tham gia các trại sáng tác khá sôi nổi do Ban Nhà văn trẻ tổ chức…

- Nhìn từ góc độ của một người có nhiều năm gắn bó với các nhà văn trẻ, theo chị, đâu là những việc Hội Nhà văn chưa làm được hoặc đã làm nhưng chưa hiệu quả, nhằm phát triển đội ngũ sáng tác trẻ và trợ giúp những người viết trẻ trong công việc sáng tác cũng như đưa tác phẩm của nhà văn trẻ đến với độc giả nhiều hơn, cả trong và ngoài nước?

+ Ban Nhà văn trẻ không phải là nơi mà các cây bút trẻ sẽ được hướng dẫn sáng tác một cách cụ thể. Cũng không phải là nơi có tiền để giúp đỡ vật chất cho họ. Chúng tôi được phân công trách nhiệm công tác trẻ, nhưng không có kinh phí cụ thể. Toàn bộ hoạt động từng kỳ, cuộc đều phải có trình dự án, kế hoạch và được duyệt thì mới hoạt động được. Cán bộ trong Ban mỗi người lại công tác một nơi. Trưởng ban là tôi, may mắn lại là cán bộ hưởng lương Nhà nước tại Văn phòng Hội. Nếu nhiệm kỳ sau người phụ trách trẻ không phải cán bộ hưởng lương ở Hội thì sẽ hoạt động ra sao? Sẽ quan tâm ra sao tới hàng trăm cây bút trẻ khắp mọi miền?

Nhưng có một điều chắc chắn cần phải thực sự thay đổi ở tất cả các hội viên, đó là cách nhìn nhận đánh giá đội ngũ trẻ của các nhà văn lớp trước, của chính các cán bộ của Hội vẫn thiên về việc coi nhẹ sự có mặt của hội viên trẻ trong các Hội đồng chuyên môn, trong các tổ chức thượng tầng như Ban chấp hành.

Tôi vừa mới viết trên trang facebook cá nhân, một lời nhắn nhủ của chính kiến cá nhân tôi (sau gần 10 năm làm công tác trẻ của Hội Nhà văn Việt Nam) cho các cây bút trẻ, cho cả những ai còn chưa tin vào lớp trẻ: "Cho dù các em sau này không thành cây bút hay nhân vật tên tuổi, cho dù các em chỉ là một người lao động bình thường, thì chị vẫn luôn nghiêng mình trước tương lai! Và các em cùng bạn bè cũng vậy nhé. Hãy biết nghiêng mình trước Tương Lai và cái Đẹp!".

- Xin cảm ơn chị...