Sự học ở lòng ta...
Nhắc đến mùa thu, chúng ta thường liên tưởng đến mùa khai trường, bắt đầu của hành trình tri thức đầy thử thách và luôn nhận được sự quan tâm của toàn xã hội. Không chỉ có một ngày khai giảng 5/9 thiêng liêng mà ở thời điểm này trong mỗi người chúng ta dường như lại có một câu hỏi thôi thúc: Mình đã học được những gì trên chặng đường vừa qua, điều gì còn đợi ta phía trước?
Thực ra, đi học và sự học là hai khái niệm không hề trùng khít. Học để có được bằng cấp, chứng chỉ chứng nhận đào tạo, ôn luyện và học để nâng tầm nhận thức, thỏa những đam mê là hai hướng tiếp cận khác nhau. Đặc biệt, trong một xã hội hiện đại khi điều kiện học tập được nâng cao, bạn dễ dàng tiếp cận với các nguồn tri thức và kĩ năng thì điều quan trọng lại không nằm ở chông gai trên con đường đến trường mà ở chính quan niệm về bản thân: Mình có cần vào vai người học, cần lắng nghe, thay đổi suy nghĩ hay phương pháp tư duy.
Vì thế, người viết cảm thấy rất thú vị khi đọc được ý kiến của TS Hoàng Anh Đức (nghiên cứu viên tại Đại học RMIT Việt Nam) trên Báo Dân trí: “Tiếng trống đã vang. Không chỉ cho 23 triệu học sinh, sinh viên, mà cho cả 100 triệu người Việt Nam. Bởi, trong thời đại mới, ai ngừng học là lạc hậu, ai ngừng dạy là ích kỷ. Và, khi tất cả cùng học, cùng dạy, cùng chia sẻ, đó mới thực sự là ngày khai trường của một xã hội học tập. Hãy để ngày khai trường trở thành dịp mà mỗi người chúng ta đều có thể tự hào nói “tôi là một học trò”.
Câu nói: “tôi là một học trò” ngắn gọn như một định nghĩa ấy không hề đơn giản. Albert Einstein (1879-1955) từng nói về sự học rất hay: “Học từ ngày hôm qua, sống ngày hôm nay, hy vọng cho ngày mai. Điều quan trọng nhất là không ngừng đặt câu hỏi”. Phải chăng, thông điệp mà nhà vật lý lý thuyết người Đức muốn gửi đến chúng ta là một phát hiện: sự học đồng điệu với thời gian (hôm qua - hôm nay - ngày mai), với sự phát triển (học - sống - hy vọng) và quan trọng hơn cả sự học còn là cánh cửa kì diệu khai mở một bầu trời khác trong chính tâm hồn ta...
Những cánh cửa mới mở ra đem lại sự hứng thú cho mỗi người. Nhìn ra thực tế đời sống bạn sẽ thấy nhiều chương trình được thực hiện một cách sáng tạo để giữ đúng giá trị bản nguyên vừa phù hợp với thị hiếu thẩm mỹ hiện đại. Được biết, triển lãm "80 năm hành trình Độc lập - Tự do - Hạnh phúc" đã vượt kỳ vọng khi đón hơn 10 triệu lượt khách. Từ góc độ một người trẻ, bạn Nguyễn Thảo Anh (học sinh lớp 10, Trường THPT Nguyễn Gia Thiều, Hà Nội) cho biết: “Không gian triển lãm giới thiệu các giai đoạn đổi mới của đất nước được bố trí đẹp, ấm cúng, dễ tiếp cận. Đây là một triển lãm lịch sử nhưng lại ứng dụng công nghệ hiện đại, nên chúng em cảm thấy vừa học vừa trải nghiệm, rất bổ ích” (theo: Thanh Trà - Phan Thạch, Báo Nhân dân).
Có lẽ, chưa bao giờ thế hệ trẻ được đón nhận một sự kiện với ý nghĩa lịch sử, văn hóa có quy mô lớn về không gian và thông tin như vậy; đồng thời, còn mở ra một hướng tiếp cận lịch sử dân tộc vừa sâu sắc vừa hấp dẫn.
Mới đây, Tổng Công ty Đường sắt Việt Nam (VNR) đã ra mắt đoàn tàu du lịch “Hà Nội 5 cửa ô” (The Hanoi Train), đặt theo tên 5 cửa ô gồm: Ô Cầu Dền, Ô Quan Chưởng, Ô Cầu Giấy, Ô Chợ Dừa, Ô Đống Mác. Hành trình của tàu xuất phát từ ga Hà Nội, qua Long Biên, Gia Lâm, Yên Viên, Từ Sơn (Bắc Ninh) rồi quay lại ga Hà Nội. Tour thực cảnh này là cơ hội để du khách tiếp cận với lịch sử, văn hóa một cách sinh động, cụ thể và ấn tượng nhất.
Chị Minh Hà, một du khách đến từ TP Hồ Chí Minh cảm nhận: “Mỗi toa tàu có một nét đặc trưng riêng. Du khách được trải nghiệm những món ăn dân dã, xưa cũ như bánh đúc, bánh đa... qua đó hiểu hơn về nét cổ xưa, lịch sử của Hà Nội. Đây là một bước tiến mới của ngành du lịch Hà Nội để thu hút du khách” (theo: Minh Hạnh, Báo Lao động).
Sự cảm nhận của chị Hà có thể chính là mục tiêu của VNR và cũng là cách để mỗi người trong ta chọn lấy một “chuyến tàu” để bước lên tiếp cận thực tế. Khám phá, trải nghiệm quê hương, đất nước mình còn là khi ta gói lại những lo toan, bận rộn của mưu sinh nhằm tích lũy vật chất bấy lâu nay để thực hiện mục tiêu khác vì chính đời sống tinh thần của mình.
Trước đây, “Tinh hoa Bắc Bộ” - sân khấu “thực cảnh” đầu tiên tại Việt Nam - đã được đón nhận bởi sự phong phú trong 75 phút của vở diễn “Tinh hoa Bắc Bộ” được chia làm 6 phần: Thi ca, Cõi Phật, Hoài cổ, Nhạc họa, An vui và Ngày hội. Tuy nhiên, đoàn tàu "Hà Nội 5 cửa ô" lại đem đến một cảm giác khác về dòng thời gian theo cung đường sắt. Hy vọng, trong tương lai gần sẽ có thêm những hành trình về những vùng văn hóa vừa hiện đại, vừa truyền thống để mang đến một nhận thức mới cho công chúng.
Sự học trong thời đại công nghệ còn chịu sự tác động không nhỏ từ AI chứ không đơn thuần là chủ kiến của bản thân. Chúng ta có cơ hội để phát triển bằng AI nhưng nếu phó mặc trách nhiệm cho công nghệ, trao quyền cho trợ lý ảo như một người thầy thì sẽ đến lúc phải đối mặt với những hậu quả của tiện ích ấy.
GS Virginia Dignum (ĐH Umea, Thụy Điển) cho rằng: “Giống như Alfred Nobel từng quan tâm tác động của khoa học, chúng tôi - những người làm việc trong lĩnh vực AI - cũng phải tự hỏi: Tác động của công việc chúng ta là gì? Liệu có thể sử dụng AI cho điều thiện, vì lợi ích nhân loại không?" (theo: Ngọc Đức, Báo Tuổi trẻ).
Chúng ta đã không còn xa lạ gì với những thuật ngữ đạo đức AI, như: An toàn kỹ thuật; bất bình đẳng; sai lầm gây hại; tính minh bạch và bảo mật; khả năng tương tác; năng lực; phân biệt chủng tộc... tất cả những thách thức đặt con người trước vấn đề cụ thể: không phải sử dụng yếu tố kĩ thuật để kiềm chế trí tuệ nhân tạo mà đối diện với chính lòng mình, ở phương diện đạo đức, trách nhiệm trong việc định hướng, kiểm soát mới là điều khó.
Thử đi vào một trường hợp cụ thể: “Theo nghiên cứu từ Đại học Tübingen (Đức) và công bố trên Tạp chí Science Advances đã xác định có khoảng 454 từ ngữ thường được các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như ChatGPT sử dụng, chẳng hạn như "garnered" (thu được), "encompassing" (bao trùm), "burgeoning" (nở rộ)... Khi áp dụng phân tích này vào cơ sở dữ liệu PubMed - nơi lưu trữ khoảng 1,5 triệu bài báo khoa học mỗi năm - họ ước tính có từ 13,5 đến 40% phần tóm tắt (abstract) của các bài viết có khả năng do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra. Con số này tương đương ít nhất 200.000 bài viết mỗi năm có dấu vết của AI, theo Báo New York Times. Tờ báo cũng lưu ý đây có thể là một ước tính sơ bộ, chưa kể đến các trường hợp người viết đã chỉnh sửa để che giấu nguồn gốc AI” (theo: Hà Đào, Báo Tuổi trẻ).
Đã đến lúc phân biệt một câu văn có phải được vang lên từ chính tâm hồn hay từ thuật toán, như thế liệu có đáng lo ngại, hoang mang hay không? Thực ra, chúng ta luôn đứng trước thách thức của phát minh, luôn xác định tâm thế chung sống với những tác động từ những phát kiến mới mẻ trong lịch sử phát triển của loài người.
Dù thế nào đi chăng nữa, con người vẫn luôn sống với sự bao dung, nhân văn, cao thượng bởi luôn học hỏi, lắng nghe để hoàn thiện bản thân. Câu nói của TS Hoàng Anh Đức: “Tôi là một học trò” và tinh thần cầu thị, thành ý sẽ giúp chúng ta thấy tự tin và hạnh phúc hơn. Suy cho cùng, sự học ở lòng ta...
