Nhân vật mờ dần và... tác động của sách giáo khoa!

• Nhà phê bình văn học Đỗ Ngọc Yên: “Bàn thêm về thơ trẻ"
• Văn học nghệ thuật cần nâng tầm, đổi mới, phát triển mạnh mẽ hơn
• Nhà văn Yury Krylov: “Văn học không phải là cách kiếm tiền”

Điều này rất khác với văn học giai đoạn 1930 - 1945 của thế kỉ trước. Nếu tìm một nhân vật điển hình trong giai đoạn đó thật quá dễ dàng. Đó là cặp Chí Phèo - Thị Nở trong Chí Phèo của Nam Cao; là Xuân Tóc Đỏ trong Số đỏ của Vũ Trọng Phụng; là chị Dậu trong Tắt đèn của Ngô Tất Tố; là Kép Tư Bền trong tác phẩm cùng tên của Nguyễn Công Hoan...

Vấn đề ai cũng nhìn thấy là ở giai đoạn trước chúng ta rất dễ nhìn ra các nhân vật nổi tiếng và khá điển hình. Sự ảnh hưởng của các nhân vật văn học nổi tiếng thâm nhập vào ngôn ngữ khá sâu đậm. Những cái tên như Chí Phèo, Thị Nở, Xuân Tóc Đỏ, chị Dậu, Tám Bính... được nhắc khá nhiều trong cuộc sống và dần dần trở thành vốn từ của kho tàng tiếng Việt.

Điều khá lạ là tôi tin rằng, các nhà văn giai đoạn ấy hầu như họ ít hoặc không được trang bị một số lí thuyết gì về văn học liên quan đến những kiểu nhân vật họ viết mà sau này được gọi là "hoàn cảnh điển hình, nhân vật điển hình". Có thể lúc ấy các lí thuyết đó chưa ra đời hoặc chưa xâm nhập được môi trường Việt Nam. Các nhà văn viết hồn nhiên như các bậc thầy cổ điển mà lúc ấy họ đã biết hoặc đọc bằng nguyên bản như Victor Hugo, Balzac, Dickens... Tất nhiên các bậc thầy cổ điển ấy luôn có hàng tá những nhân vật văn học nổi tiếng.

Sự nghịch lý ở chỗ là sau này những khái niệm như "hoàn cảnh điển hình, nhân vật điển hình" được nhắc đi nhắc lại với tần suất rất cao và có khi trở thành lí thuyết làm lòng của các nhà văn thì đến giờ khi xem xét kĩ thì thấy giai đoạn đó hầu như rất hiếm tìm thấy một nhân vật nào nổi tiếng thực sự hoặc sánh ngang sự điển hình như giai đoạn các nhà văn tiền chiến trước đó đã làm được.

Các tác phẩm văn học nổi tiếng.

Tôi tìm kiếm và chỉ thấy vài nhân vật khả dĩ, ví dụ như Mị trong "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài. Tất nhiên sự nổi tiếng của Mị được trợ lực rất nhiều của các cuốn sách giáo khoa. Truyện ngắn của Tô Hoài đã được dùng rất nhiều năm trong sách giáo khoa ở bậc học phổ thông và tất nhiên có bao nhiêu đề thi, các bài văn bổ trợ đã viết về nó. 

Và như ý một người đã từng viết, vì một tác phẩm được đưa vào sách giáo khoa quá lâu nên nó đã tạo ra hàng vạn, hàng triệu bài làm có thể giống nhau về cùng đề tài và cứ thế khai thác đến mòn vẹt đi. 

Tôi không phê phán gì truyện ngắn "Vợ chồng A Phủ" và nó cũng không phải tác phẩm xuất sắc nhất của Tô Hoài. Mị được lan tỏa ra từ các trường học và dạo gần đây đã thành mốt trên mạng xã hội với rất nhiều các cô gái viết kiểu thế này: Hôm nay Mị mặc váy ngắn, Mị cũng muốn đi chơi. Mị tất bật với chồng con, thời gian đâu mà ngắm vuốt nữa, v.v và v...v...

Kể cả nhân vật Nguyệt trong truyện ngắn "Mảnh trăng cuối rừng" của Nguyễn Minh Châu được khá nhiều người biết nhưng đó cũng không phải là truyện ngắn xuất sắc của Nguyễn Minh Châu và hình ảnh Nguyệt cũng không phải đặc sắc nếu so với các nhân vật khác của cùng tác giả. 

Nguyệt làm sao cá tính và điển hình bằng lão Khúng, xuất hiện từ "Khách ở quê ra" và đến "Phiên chợ Giát" nhưng được cộng hưởng bởi sách giáo khoa nên nhiều bạn đọc thông thường vẫn biết đến Nguyệt nhiều hơn là lão Khúng!

Tất nhiên các tác phẩm của giai đoạn trước đó, các nhân vật nổi tiếng của Nam Cao, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan, Nguyên Hồng... cũng được biết đến nhiều hơn bởi sách giáo khoa. Sách giáo khoa văn học bậc trung học phổ thông trong rất nhiều năm, cuốn nào mà không có những Chí Phèo, Thị Nở, chị Dậu, Xuân Tóc Đỏ, Lão Hạc... được xuất hiện. Nói mãi, học mãi sẽ thành quen và ăn vào nếp và các nhân vật trở thành bất tử. 

Nói như thế để thấy rằng các nhà văn có tác phẩm được đưa vào sách giáo khoa họ có may mắn hơn những đồng nghiệp khác. Bởi những người khác tôi ví dụ như Khái Hưng, Hồ Dzếnh, những người không thiếu có những nhân vật hay nhưng tác phẩm của họ không được đưa vào sách hoặc quá ít nên hầu như không mấy người biết.

Tất nhiên không chỉ sách giáo khoa mà cả các loại hình khác cũng dễ thăng hoa cho các nhân vật văn học, đặc biệt là điện ảnh khi loại hình nghệ thuật thứ bảy càng ngày càng có ảnh hưởng lớn đến công chúng.

Quay lại sự mờ nhạt về nhân vật văn học trong giai đoạn gần đây khi tư duy về cách sáng tác đã có nhiều thay đổi. Các nhà văn đương đại với những nỗ lực cách tân và tìm cách thoát khỏi những khuôn sáo cũ họ đã không còn quá quan trọng về cốt truyện, nhân vật. 

Trong nhiều tác phẩm, cốt truyện khá mỏng và ngẫu hứng, nhà văn không nhất thiết phải bám chặt vào cốt truyện thật chặt chẽ. Cốt truyện đã không nhất thiết giữ quá quan trọng, các nhân vật cũng nhòe mờ và ít nhân vật là trục trung tâm dẫn dắt toàn bộ câu chuyện. 

Nếu giai đoạn trước nhiều nhà văn ưa thích lấy luôn tên nhân vật làm tên tác phẩm như Lão Hạc, Kép Tư Bền... thì sau này việc đặt tên tác phẩm bằng tên nhân vật đã hiếm hơn. Điều ấy chứng tỏ nhân vật không nhất thiết thành ông thần trong tác phẩm chi phối toàn bộ và tạo một ấn tượng đậm đặc. Có nhiều nhân vật chính trong tác phẩm, thậm chí nhân vật chỉ còn là một bộ phận, một kí hiệu: cô răng vổ, gã đầu trọc, thư kí, giám đốc, bảo vệ, lái xe, sếp, M, H, K...

Vì sự suy giảm vị trí vai trò của các nhân vật nói chung và các nhân vật trung tâm nói riêng nên việc khó tìm thấy những nhân vật thật ấn tượng, thật đáng nhớ trong văn học đương đại là điều dễ hiểu. Nhà văn đã chú trọng nhiều hơn về không khí, về cảm giác, về sự phân rã, về biểu đạt của tác phẩm.