Người hát khèn trên xứ đào hoa

• Nghệ nhân đờn ca tài tử tiêu biểu đất Bình Dương
• Những nghệ nhân đất vườn
• Những nghệ nhân oằn mình giữ đồ chơi cho con trẻ
• Sáu đời nghệ nhân giữ lửa cho ca trù Việt

Trong căn phòng nhỏ ở ngay đầu hồi của khu nhà Trung tâm Văn hóa thể thao huyện vừa đủ kê một chiếc giường đơn và một chiếc bàn nhỏ cùng hai chiếc ghế cũng gọi là đủ chỗ cho hai người, một là nghệ nhân Giàng Seo Gà, thủ trưởng của Trung tâm và một là tôi, phần còn lại là khoảng không gian mỗi khi đi đứng nếu không chạm vai thì chạm chân. Ấy vậy mà trên bức tường không thoáng hơn là mấy lại treo nào khèn đại, khèn trung, khèn tiểu, nào sáo Mông đủ loại, đủ cỡ.

Thấy tôi còn ngần ngừ chưa vào chuyện nên nghệ nhân Giàng Seo Gà cũng lúng túng theo. Ông cúi đầu ngó nghiêng cố tìm chiếc ấm định pha chút nước trà mời khách. Thế đấy, sáo khèn thì treo cất rất dễ tìm, còn bộ ấm pha trà thì "quẳng" đâu không rõ? Thảo nào người ta nói "Giàng Seo Gà quên gì thì quên chứ cây sáo Mông thì luôn nhớ".

"Ơ này Giàng Seo Gà
người đàn ông Mông hát khèn hay nhất chín rừng mười núi
lời khèn có tiếng cây tiếng suối
có tiếng con nai con hoẵng gọi bầy
có tiếng con chim quyên quý hót trong mây
có tiếng gà gáy lúc ban mai
tiếng hạt thóc cựa mầm gọi nắng
có sức rủ rê đám đàn bà bỏ nương bỏ rẫy".

Chờ cho yên vị chủ khách, tôi đọc nhanh khổ thơ mới nghe được và hỏi luôn, chỉ sợ nếu không hỏi sẽ quên mất "Câu ca đó có đúng không?". Nghệ nhân Giàng Seo Gà nhíu nhíu vầng trán thâm trầm của mình, rồi ông ngẩng đầu nhìn tôi, nói: "Người ta cứ đồn đại thế. Chứ tôi làm gì mà được như thế". Tôi cười: "Không đúng nhiều thì cũng đúng ít".

Nghệ nhân dân gian Giàng Seo Gà.

Nghệ nhân Giàng Seo Gà không muốn "cãi", ông đứng lên và rất nhanh nhẹn với tay ngoắc chiếc khèn tiểu có sáu ống màu vàng ươm đang treo trên tường. Ông nhìn chăm chú vào chiếc khèn, miệng lẩm bẩm như thể đang thủ thỉ cùng nó vậy. Ông nâng niu trên tay rất thận trọng như thể đang trao nhau tâm tình. Chỉ bằng những cử chỉ ấy thôi, chúng tôi đã mừng ra mặt. Nhân vật trong phim thì có luôn rồi, nhưng liệu ngay lúc này nghệ nhân Giàng Seo Gà có thực hiện những yêu cầu không?

Đang phân vân thì Giàng Seo Gà lên tiếng: "Tôi đang vui đấy. Có quay luôn không?". Ôi trời, được lời như cởi tấm lòng chúng tôi hồ hởi bắt tay ngay vào việc. Ngoài kia là một không gian đùng đục màn sương, bóng những cây thông mờ ảo, quả là một "phim trường" lý tưởng cho cuộc ghi hình.

Tôi ra hiệu bắt đầu, nghệ nhân Giàng Seo Gà vừa đi vừa ngậm vào ống thổi của chiếc khèn. Người ông hơi cúi về phía trước, hai tay ôm bẹ khèn, chân phải làm trụ vừa thổi khèn vừa quay vòng từ trái sang phải. Hai chân ông nhún nhún và hai tay lắc khèn sang phải sang trái. Hết động tác ấy Giàng Seo Gà trở về tư thế đứng thẳng, cầm khèn về tay phải nhẩy người lên hơi cao khỏi mặt đất, giơ lòng bàn chân trái co về phía sau chạm vào khèn.

Rồi ông chuyển tay trái cầm khèn nhẩy, giơ lòng bàn chân phải co về phía sau cho chạm khèn vào chân. Thấy vậy tôi thầm ước: "Giá mà lúc này có một cô gái Mông váy hoa rực rỡ, hai má đỏ hồng, tay xoay xoay chiếc ô cùng bước vào nhịp múa thì còn gì bằng".

"Hỡi nàng ơi
Hôm nay anh không ý tứ để làm đau lòng nàng
Nhưng vì một mình anh nay băng qua rừng qua núi
Anh thổ lộ tình anh qua tiếng sáo
Như con chim dì linh hót trên rừng
Mong các cô các nàng đừng lay lòng, đau dạ vì tiếng sáo này".

Tiếng khèn cất lên xua tan cái lạnh cuối xuân. Trước mắt tôi bây giờ là một chàng trai Mông hừng hực nhựa xuân đang bày tỏ tâm tình của mình với một người con gái. Tiếng khèn ngân nga những lời ân ái nhưng cũng đầy mê hoặc. Tôi lầm nhầm: "Thiên hạ đã đồn đại thì không chệch đi đâu được". Tôi mạnh dạn hỏi thẳng: "Nghe nói hồi trẻ Giàng Seo Gà có lần được một cô xinh lắm kéo tay về nhà có đúng không? Người ta bảo Giàng Seo Gà suýt nữa thì bị "bắt chồng" vì…vì thổi sáo quá hay?".

Nghệ nhân Giàng Seo Gà cười, mặt ông đỏ lên như người vừa uống xong bát rượu: "Chuyện ấy lâu rồi". Thì ra chuyện ấy là có thật, một bữa Giàng Seo Gà được mời đi thổi sáo ở xã bên. Anh trai Mông vừa thổi xong một bài sáo thì bất ngờ có một cô gái trẻ lại gần và rất nhanh cô kéo tay anh lôi tuột về nhà.

Về tới nhà của cô gái, Giàng Seo Gà mới biết tên cô là Sùng Thị Mẩu. Sùng Thị Mẩu là một thiếu nữ xinh đẹp, con nhà khá giả trong bản. Tôi được đà hỏi tiếp: "Sao hai người đẹp đôi thế mà không nên cơm cháo gì?". Giàng Seo Gà cúi đầu "Mình có vợ rồi mà".

*

Sinh ra ở xã Hầu Thào, huyện Sa Pa, ngay từ nhỏ Giàng Seo Gà đã lớn lên bên tiếng khèn tiếng sáo Mông mê hoặc. Tư chất thông minh, cộng với niềm đam mê cháy bỏng nên Giàng Seo Gà nhanh chóng "làm chủ" cây khèn. Khắp bản xa, bản gần đều nói "Chàng trai Mông nào thổi khèn giỏi thì chàng trai đó sẽ có mọi thứ".

Có mọi thứ gì thì chưa biết nhưng đúng là trong những ước muốn của mình thì chú bé Giàng Seo Gà luôn chỉ có một ước muốn mình là mình sẽ có được một chiếc khèn thực sự, nhưng do nhà nghèo không có tiền để sắm nên cậu bé người Mông này phải sớm đi dạy thổi khèn trong bản. Dạy mãi cũng chẳng đủ tiền "sắm" khèn cho riêng mình nên chú bé Giàng Seo Gà chuyển sang chơi sáo.

Tiếng khèn tình yêu.

"Và chính cây sáo Mông đã làm nên câu chuyện "tình lỡ" rất thi vị" - Tôi hỏi và nhận được một cái gật đầu vui vui. Tôi lại hỏi: "Thú thực tôi cũng chưa hiểu vì sao cây sáo Mông lại có sức hấp dẫn con gái đến vậy?". Nghệ nhân Giàng Seo Gà chợt tư lự. Hình như ông đang trở lại với những hồi ức tuổi thanh xuân? Lâu sau ông mới thong thả giải thích: "Cây sáo đối với chàng trai người Mông có khi còn hơn cả bạn tình". Thảo nào tôi đã nghe: Lúc lên nương tỉa bắp, khi xuống núi đi chợ xuân, cây sáo luôn được mang theo trong người.

Truyền thuyết ngàn xưa của người Mông ở Sa Pa kể lại "Sáo được coi là linh hồn của người Mông". Tôi được thể bèn khai thác thêm "Thế từ độ cô Mẩu đến giờ đã có bao nhiêu cô "táo tợn" chạy đến kéo tay về nhà đòi bắt làm chồng như thế rồi?". Nghệ nhân Giàng Seo Gà chỉ cười rồi im lặng. Nhưng trong sự lặng im ấy, tôi đã hiểu "tình yêu của ông cũng như tình yêu của người Mông, nó rất kín đáo, ông đã ở tuổi ngoài năm mươi, cũng không muốn làm đau đớn, hay đổ vỡ thêm một trái tim tội tình nào".

"Đêm Sa Pa lửa cháy đượm hơi men
cháy hồng mặt lũ con trai
cháy mọng môi bầy con gái
lời khèn có tiếng cây tiếng suối
chắc đêm nay có người lạc lối không về

Nghệ nhân Giàng Seo Gà đã hoàn thành công việc mà đoàn làm phim đề ra. Thật đúng như "bắt được vàng", tôi giãn mặt hỉ hả nhưng chợt xịu lại vì nhớ ra là lúc ghi hình, do vội quá mà quên không cắm dây thu âm tiếng khèn. Biết làm sao đây? Bảo Giàng Seo Gà làm lại thì thật không tiện.

Đang lúc bối rối thì Giàng Seo Gà chậm rãi nói: "Tôi có đĩa DVD mà. Đi theo tôi ra chợ tôi đi lấy cho". Mừng lại thêm mừng. Nghệ nhân Giàng Seo Gà dẫn tôi ra chợ Sa Pa. Hóa ra gia đình ông có sạp tạp hóa ở đó. Chỉ tay vào một người đàn bà Mông dáng đẫy đà đang cười cười chào khách, Giàng Seo Gà thật thà: "Chỉ có mỗi bà này là bỏ bạn bỏ bè theo về nhà tôi từ năm bà ấy mới mười tuổi đến giờ (cười), còn tôi năm đó cũng mới mười một tuổi". Rồi nghệ nhân Giàng Seo Gà lại đỏ mặt phân trần: "Thiên hạ cứ đồn đại thế chứ mình chỉ biết… biết thổi khèn thổi sáo thôi".