Văn học dịch 30 năm qua: Thành tựu, sai sót và hướng đi
1. Thành tựu văn học dịch ba mươi năm qua
30 năm qua, cụ thể là từ năm 1986 đến nay, văn học dịch Việt Nam đã khác xưa rất nhiều. Có thể nói chưa bao giờ thị trường sách văn học dịch lại phong phú, đa dạng và cập nhật như hiện nay.
Ta có thể dễ dàng nhận ra điều này khi đến các quầy sách văn học của các nhà sách tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và các thành phố khác, khi ở đó thị phần sách văn học dịch rất cao, khoảng trên 50%, có ý kiến cho rằng còn cao hơn thế, phải tới 70-80%.
Đặc biệt, các tác phẩm văn học dịch đương đại càng ngày càng được cập nhật rất kịp thời. Nhiều tác phẩm văn học nước ngoài, nhất là những tác phẩm được giải thưởng, kể cả giải Nobel, đã nhanh chóng có mặt qua các bản dịch tiếng Việt ở Việt Nam. Nếu như trước kia, người đọc Việt Nam chỉ được đọc những tác phẩm của các nền văn học lớn như Trung Quốc, Nga, Anh, Pháp, Mỹ thì trong mấy chục năm qua và hiện nay, người đọc có cơ hội được đọc các tác phẩm văn học của rất nhiều nước khác nữa trên thế giới mà lâu nay hầu như ít được biết đến tại Việt Nam, như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, các nước đông Âu… vv…
Các tác phẩm văn học được dịch sang tiếng Việt cũng ngày càng phong phú về thể loại và đề tài, giúp người đọc Việt Nam tiếp cận toàn diện hơn, sâu sắc hơn với văn học thế giới, đồng thời tạo điều kiện cho văn học Việt Nam hòa nhập với văn học thế giới. Số lượng người đọc Việt Nam mến mộ văn học nước ngoài cũng ngày càng tăng, điều này được thể hiện ở sức mua và việc tái bản các tác phẩm văn học nước ngoài đã được dịch sang tiếng Việt.
 |
Kể từ khi Việt Nam thực hiện đổi mới và hội nhập với thế giới, các tác phẩm văn học Việt Nam được giới thiệu ra nước ngoài ngày càng nhiều hơn và đến được nhiều nước khác nhau trên thế giới. Tuy nhiên, đó chủ yếu mới là kết quả của những nỗ lực đơn phương, thậm chí của cá nhân, những nỗ lực không có bài bản và chủ yếu là dịch sang tiếng Anh và tiếng Pháp rồi sau đó tiếp tục dịch sang các ngôn ngữ khác, việc dịch trực tiếp còn rất hạn chế.
Đã có những tín hiệu đáng mừng sau Đại hội IX Hội Nhà văn Việt Nam. "Truyện Kiều" song ngữ Việt - Nga đã được ấn hành năm ngoái và gần đây nhất, ngày 1 tháng 5 năm 2016, tại Berlin, "Truyện Kiều" song ngữ Đức - Việt được tái bản đã ra mắt bạn đọc. Một số tác phẩm văn xuôi và thơ đã được dịch sang tiếng Nhật, tiếng Hàn Quốc, tiếng Ba Lan và các ngôn ngữ khác là những tín hiệu này.
Việc Hội Nhà văn Việt Nam, một số nhà xuất bản đã ký được hợp đồng dịch thuật và xuất bản với một số đối tác nước ngoài cũng là những tín hiệu vui như vậy. Các sự kiện thành lập Trung tâm Dịch thuật Hội Nhà văn Việt Nam và ba hội nghị quốc tế quảng bá văn học Việt Nam tổ chức trong những năm gần đây là những nỗ lực to lớn của Hội Nhà văn Việt Nam trong lĩnh vực này.
Việc Khoa Văn học và Ngôn ngữ Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh vừa ấn hành cuốn thứ ba "Văn học Việt Nam và Nhật Bản trong bối cảnh toàn cầu hóa" là nỗ lực đáng ghi nhận trong việc phấn đấu mở rộng quan hệ giữa văn học Việt Nam và thế giới, trong trường hợp này là văn học Nhật Bản. Cuốn sách "Lục Vân Tiên cổ tích truyện" gồm hai tập, bằng ba thứ tiếng Anh, Pháp, Việt, do Nhà xuất bản Văn hóa - Văn nghệ TP Hồ Chí Minh vừa ấn hành lại là một điểm nhấn cho văn học dịch.
Nhìn chung, văn học dịch càng ngày càng phát triển mạnh, luôn luôn cập nhật, có nhiều đóng góp cho văn học nước nhà trong thời kỳ hội nhập. Các tác phẩm văn học dịch đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của công chúng nước ta, và trên thực tế văn học dịch đã trở thành một phận không thể tách rời của văn học Việt Nam.
2. Sai sót trong dịch văn học
Những năm vừa qua, trong văn học dịch đã nảy sinh nhiều sai sót khiến dư luận không yên tâm, thậm chí bức xúc. Có cuốn sách dịch bị người đọc kêu trời: Sách hay nhưng dịch sai kinh hoàng. Người ta bàn nhiều đến chất lượng dịch thuật, trình độ dịch giả, biên tập viên sách dịch và có lúc dư luận đã nói đến "thảm họa dịch thuật".
Một số bản dịch có sai sót đã được dư luận đưa ra mổ xẻ như "Mật mã Da Vinci" (của Dan Brown - Mỹ), "Lotlita" của Vladimir Nabokov (Nga), "Xứ Đông Dương" (của Paul Doumer - Pháp) và gần đây nhất cuốn "Madam Nhu Lệ Xuân - Quyền lực Bà Rồng" (của Monique Brinson Demery - Mỹ) vv…
 |
| Dịch giả Lê Bá Thự (ngoài cùng bên phải) trong một buổi giới thiệu sách. |
Hàng loạt cuộc hội thảo về văn học dịch và dịch văn học đã được tổ chức nhằm tìm ra nguyên nhân của những sai sót dịch thuật và bàn biện pháp khắc phục. Các cuộc hội thảo và trao đổi về dịch thuật đã góp phần giải tỏa nhiều vấn đề cho người đọc và người dịch. Tinh thần xây dựng trong việc phê phán những sai sót trong dịch thuật ngày càng được đề cao.
Nhìn chung, người phê phán chân thành, thực bụng, người dịch tiếp thu với tinh thần cầu thị. Thực ra đây là vấn đề không đơn giản, liên quan đến nhiều đối tượng, đối tác, không chỉ người dịch mà còn là các nhà xuất bản, các đơn vị liên kết, những người làm công việc mua bản quyền các tác phẩm văn học của các đối tác nước ngoài.
3. Hướng đi cho văn học dịch và dịch văn học
Như đã nói ở trên, theo thời gian, văn học thế giới vào Việt Nam ngày càng nhiều, thậm chí có lúc ồ ạt, chiếm lĩnh thị trường sách trong nước. Điều chúng ta cần phải làm hiện nay là nâng cao chất lượng dịch thuật, lành mạnh hóa sách dịch, chọn đúng và chọn trúng sách để dịch. Tuy nhiên, chúng ta đang còn thiếu và còn yếu ở khâu đưa văn học Việt Nam ra nước ngoài. Chúng ta đang trăn trở điều này và tìm cách khắc phục.
Công bằng mà nói, cho đến nay sự xuất hiện của văn học Việt Nam trên văn đàn thế giới chưa xứng đáng với tầm cỡ của một đất nước có trên 90 triệu dân. Tại sao lại có hiện trạng này? Theo tôi có mấy nguyên chính sau đây:
- Chúng ta chưa có một đội ngũ dịch giả đủ về số lượng và tốt về chất lượng để đảm đương công việc dịch thuật này.
- Dẫu đã có nhiều cố gắng song chúng ta chưa có một chiến lược dài hơi, một kế hoạch thật sự bài bản đủ sức huy động nhân tài vật lực cho việc quảng bá văn học Việt Nam ra nước ngoài.
- Sự liên kết giữa các nhà xuất bản trong nước và nước ngoài trong việc dịch và ấn hành các tác phẩm văn học Việt Nam còn rất thiếu và rất yếu. Chúng ta chưa có những biện pháp hữu hiệu nhằm lôi kéo các nhà xuất bản nước ngoài vào cuộc, để họ kề vai sát cánh với chúng ta. Ngay cả đối với các nhà xuất bản trong nước chúng ta cũng chưa có những biện pháp khuyến khích, kích cầu.
Tháng tư vừa rồi, bà Claudia Kaiser, Phó Chủ tịch Hội sách lớn nhất thế giới Frankfurt đã có chuyến sang Việt Nam tham quan Hội sách TP Hồ Chí Minh lần thứ 9. Bà đã đưa ra một số gợi ý theo tôi là khá thú vị đối với việc đưa văn học Việt Nam, cụ thể là sách Việt Nam vươn ra khu vực và thế giới.
Bà gợi ý như sau: "Có nhiều cách để cải thiện tình trạng này. Hội sách Frankfurt của Đức có thể là một điểm khởi đầu tuyệt vời. Cả các NXB và các đơn vị xuất bản tư nhân Việt Nam đều nên đến Hội sách Frankfurt. Chúng ta có thể làm việc theo lộ trình để từng năm các đơn vị sách của các bạn góp mặt ở sự kiện quốc tế này. Chẳng hạn năm ngoái, chúng tôi có một diễn giả Việt Nam tham gia buổi trò chuyện về vấn đề bản quyền quốc tế, cùng với các diễn giả nước ngoài. Đó là một điểm khởi đầu tốt đẹp.
Ngoài việc cần có khu gian hàng lớn hơn, sẽ tốt hơn cho xuất bản Việt nếu các bạn mang một số nhà văn sang diễn thuyết tại Frankfurt, hoặc tổ chức một số sự kiện về văn chương và xuất bản. Các bạn cũng có thể bán bản quyền những tác phẩm mà các bạn sở hữu trên mạng internet quốc tế. Nếu tiếp tục nỗ lực vài năm theo hướng này, Việt Nam có thể được xem xét để trở thành Khách mời danh dự tại Hội sách Frankfurt...".
Theo tôi, đây là một gợi ý hay, một "đầu ra" cho văn học Việt Nam mà chúng ta cần tham khảo, khai thác và tận dụng.
Tôi đã nhiều lần nhấn mạnh: Có ba lực lượng dịch giả có thể đảm đương nhiệm vụ giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài, đó là: Các dịch giả Việt Nam ở trong nước, các dịch giả Việt Nam hiện đang sinh sống ở nước ngoài và các dịch giả là người nước ngoài thông thạo tiếng Việt.
Để đưa các tác phẩm văn học Việt Nam ra nước ngoài chúng ta phải biết tổ chức và sử dụng có hiệu quả ba lực lượng dịch giả nói trên, phải có những biện pháp cụ thể nhằm tăng số lượng và chất lượng của đội ngũ này. Chế độ nhuận bút và các chế độ đãi ngộ khác phải tương xứng với công sức mà họ phải bỏ ra, phải "đáng đồng tiền bát gạo" thì mới khuyến khích họ. Hàng năm Nhà nước nên dành một khoản tiền thích đáng cho mục đích giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài, như nhiều nước đã và đang làm. Đây là một hình thức đầu tư chiều sâu có hiệu quả thiết thực và mang lại lợi ích lâu dài.
Về lâu dài, Nhà nước ta cần phải có chiến lược và những chính sách hữu hiệu phục vụ đắc lực cho chiến lược giới thiệu văn học Việt Nam ra nước ngoài.
Tôi hy vọng sẽ đến ngày văn học Việt Nam ồ ạt ra nước ngoài, như văn học nước ngoài đang ồ ạt vào Việt Nam, đầu vào và đầu ra của văn học nước ta sẽ được cân đối.
