Du lịch, văn hóa và phát triển bền vững

• Quy định mới về quản lý Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới
• Hò khoan Lệ Thủy, Quảng Bình, thêm một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia
• Triển lãm “Di sản văn hóa biển, đảo Việt Nam”
• Hiến kế để di sản văn hóa có thể phát triển bền vững

Di sản văn hoá và thiên nhiên được phân phối trên toàn thế giới đã thu hút được rất nhiều du khách, trở thành một nguồn tài nguyên cho phát triển, tạo cơ hội cho nhiều quốc gia phi công nghiệp hóa. Du lịch giúp di sản của nhân loại được bảo tồn tốt hơn, các nền văn hoá và văn minh trở nên nổi tiếng hơn, điều kiện sống được cải thiện và giảm thiểu đói nghèo.

Đó là những điều mang lại ý nghĩa cho sự phát triển du lịch bền vững. Tuy nhiên, các mục tiêu này phụ thuộc vào chất lượng của việc thiết kế, thực hiện các chính sách và hoạt động du lịch bền vững liên quan đến sự tham gia của cộng đồng vào việc bảo tồn và phát triển di sản văn hoá trong dài hạn.

Chúng tôi tin rằng, các mục tiêu đối thoại giữa các nền văn hoá và phát triển có thể đạt được nếu các nhà hoạch định chính sách, các bên tham gia trong các ngành Du lịch, văn hoá và du khách tự phát triển các chính sách và thái độ tương ứng từ sự hiểu biết về các mối quan hệ phức tạp giữa du lịch và văn hoá, dưới ánh sáng của các công ước, tuyên bố và văn bản của Liên Hợp Quốc được thông qua trong các lĩnh vực văn hoá và phát triển bền vững.

Tìm kiếm ý nghĩa thông qua du lịch thế giới là bằng chứng của thực tế du lịch ngày nay. Các mô hình du lịch đầu tiên đã được định hướng cơ bản bởi các nhu cầu cơ bản của con người (tìm thức ăn và chỗ trú ẩn), trao đổi (thương mại), mối quan hệ với các hiện tượng tự nhiên (phát triển các khu định cư mới, thoát khỏi hạn hán hoặc lũ lụt...) và kết quả của việc chinh phục và xung đột (nghề nghiệp, trục xuất, di dân cưỡng bức và tái định cư).

Ngày 17-12-1994, UNESCO đã đưa vịnh Hạ Long vào danh mục Di sản Thiên nhiên Thế giới với giá trị ngoại hạng về mặt thẩm mĩ. Ngày 2-12-2000, UNESCO tiếp tục công nhận vịnh Hạ Long là Di sản Thiên nhiên Thế giới lần thứ 2 theo tiêu chuẩn về giá trị địa chất địa mạo. Ảnh: Internet

Từ cuối thế kỷ XII đến cuối thế kỷ XX, những động lực như sự tò mò, giáo dục và cải thiện xã hội đã thúc đẩy con người thực hiện những chuyến đi "cần thiết", phát triển thành du lịch giải trí tuỳ ý, dần dần chuyển hướng thành hành vi theo đuổi tinh thần xã hội của thế giới phát triển, đến một mức độ phổ biến rộng rãi trong hoạt động của quần chúng trong thế giới phát triển, được hỗ trợ bởi một mạng lưới các cấu trúc và dịch vụ rất phức tạp. Du lịch quốc tế hiện nay dễ dàng bị thay thế bởi những chuyển hướng du lịch dưới nhiều thực hành xã hội xứng đáng hơn.

Du lịch vừa tập trung vào các nguyên tắc cơ bản của trao đổi giữa các dân tộc, vừa là một biểu hiện và kinh nghiệm về văn hoá (Appadurai 2002). Không nghi ngờ gì nữa, du lịch là một hiện tượng toàn cầu. Rất ít nơi trên hành tinh này, ngay cả những nơi xa xôi và nguy hiểm nhất, thoát khỏi sự tò mò “nhòm ngó” của các tour du lịch và các nhà tổ chức tour du lịch trọn gói (Lanfant 1980).

Tổ chức Du lịch Thế giới (năm 2005) dự đoán rằng, đến năm 2020, lượng khách quốc tế dự kiến sẽ từ 1,2 tỷ lượt khách trong khu vực và 0,4 tỷ khách du lịch đường dài. Châu Âu dự kiến sẽ là khu vực tiếp nhận hàng đầu với 717 triệu du khách, tiếp theo là Đông Á và Thái Bình Dương với 397 triệu, châu Mỹ với 282 triệu… Các khu vực dự kiến sẽ tăng trưởng trung bình là Đông Á và Thái Bình Dương, Nam Á, Trung Đông và châu Phi.

Du lịch hoạt động ở nhiều cấp độ và thể hiện nhiều nghịch lý, nhiều căng thẳng khác nhau trong cách thức tổ chức và vận hành. Mặt khác, ngành Du lịch thường bao gồm vô số các doanh nghiệp vừa và nhỏ bị phân mảnh, các doanh nghiệp tư nhân và hoạt động kinh doanh, điều này có thể gây khó khăn cho phối hợp và lập pháp.

Có thể nói, nghịch lí lớn nhất của du lịch là nó vừa tập trung vào khả năng tạo ra rất nhiều lợi ích, lại vừa tạo ra áp lực và các vấn đề. Đây là một sự căng thẳng liên tục diễn ra với các cộng đồng bị cuốn vào du lịch ở khắp mọi nơi trên thế giới. Các vấn đề liên quan thường rất phức tạp và nhạy cảm, đặc biệt là khi đề cập đến các khía cạnh của “văn hoá” nơi mà các ý nghĩa và giá trị thường gặp nhiều vấn đề bị đánh giá và thường xuyên bị phản đối (Said 1978, Clifford 1987, Cohen 1993).

Để giải quyết những căng thẳng này, trước hết cần phải hiểu rõ hơn về sự thay đổi bản chất, mức độ của du lịch và các vấn đề nảy sinh liên quan đến việc duy trì và phát triển bền vững của sự đa dạng văn hoá và di sản tài nguyên văn hoá.

Khía cạnh kinh doanh (lớn và nhỏ) của du lịch quốc tế đôi khi có thể được coi là xa xôi, phi cá nhân, và gần như bị ngắt kết nối với kinh nghiệm thực tế của một khách du lịch đang trải nghiệm. Vì thế, du lịch được xây dựng xung quanh một loạt các trải nghiệm cá nhân và thân mật khi du khách bắt gặp những nền văn hóa mới và khác biệt (Cohen 2004).

Trọng tâm của du lịch là tạo điều kiện cho du khách - những người sử dụng ngôn ngữ khác nhau, ăn các loại thực phẩm khác nhau và hành xử theo những cách khác nhau. Việc trải qua những cách sống khác nhau trực tiếp có thể có một chức năng giáo dục có giá trị trải dài ngoài du lịch mà ngay cả những tiến bộ trong công nghệ truyền thông và thực tế ảo cũng thật khó để mô phỏng, ngoại trừ thông qua sự tiếp xúc, gặp gỡ và trao đổi của chính con người.

Trong một thế giới mà nhiều xung đột có cội nguồn từ sự ngộ nhận về văn hoá, sai lạc về truyền thông và thiếu hụt những kiến thức cơ bản về văn hoá, những thực thể “đa văn hóa" hay “văn hoá tiên tiến” rất khác nhau, thì sự tiếp xúc và trải nghiệm với nhiều nền văn hoá dị biệt là rất cần thiết.

Sẽ rất sai lầm khi gợi ý rằng việc tìm kiếm những kinh nghiệm văn hoá khác nhau nằm ở gốc rễ của tất cả các du lịch quốc tế. Rõ ràng, có rất nhiều khách du lịch tìm cách thoát khỏi một số khía cạnh của môi trường của họ (Enzensberger 1964), nhưng không phải tất cả họ đều thích ở lại trong cái "bong bóng" môi trường mà đôi khi liên quan đến “du lịch đại chúng”.

Điều này không có nghĩa là những cá nhân tham gia các tour du lịch được gọi là du lịch “đại chúng” không hề quan tâm đến văn hoá theo cách nào đó (Wagner 1977). Nhưng nó nhắc nhở chúng ta rằng du lịch phản ánh một mức độ phân biệt nhất định giữa sự bền bỉ của văn hoá tầm cao, đặc biệt trong xã hội, và văn hoá thông thường trong cuộc sống hằng ngày.

Mối liên hệ giữa du lịch và văn hoá đã thu hút được sự quan tâm học thuật đáng kể trong những năm gần đây, gần như đã trở thành đầu mối cho chính sách ở cấp khu vực, quốc gia và quốc tế. Trong chính sách và kế hoạch, nhiều điều đã được thực hiện để "bảo vệ" văn hoá, nguồn tài nguyên di sản và môi trường tự nhiên liên quan đến sự vượt trội của phát triển du lịch không theo kế hoạch và không phối hợp (Robinson and Boniface, 1999).

Trọng tâm các chính sách đã tập trung vào việc nỗ lực giảm bớt những hậu quả không mong muốn của du lịch (Kadt 1979). Tuy nhiên, vì sự hiểu biết của chúng ta về sự phức tạp của văn hoá đã phát triển, tốc độ và mức độ thay đổi đã tăng lên trong bối cảnh toàn cầu hóa, vì vậy những thách thức mới đã xuất hiện và cần có những cách giải quyết vấn đề mới. Kể từ khi có Công ước UNESCO về Bảo vệ Di sản Văn hoá và Thiên nhiên Thế giới (1972), chúng ta có thể xác định rộng rãi bốn thay đổi quan trọng liên quan đến giao diện du lịch và văn hoá.

Thứ nhất, hiểu biết của chúng ta về văn hoá như một khái niệm và tầm quan trọng cơ bản của nó đối với việc xây dựng bản sắc xã hội đã được mở rộng và sâu rộng hơn đáng kể. Định nghĩa về di sản văn hoá hiện nay cũng liên quan không chỉ đến các biểu hiện vật chất như địa điểm và vật thể, mà còn đối với các sự diễn đạt phi vật thể như ngôn ngữ và truyền khẩu, thực hành xã hội, lễ nghi, các sự kiện lễ hội và triển lãm. Hơn nữa, sự đa dạng của văn hoá được thừa nhận là căn bản và phù hợp với các nguyên tắc phát triển bền vững và do đó cần phải được "công nhận và khẳng định cho các thế hệ tương lai" (UNESCO, 2001).

Thứ hai, chúng ta hiểu sâu hơn về mối liên hệ mật thiết giữa môi trường văn hoá và môi trường tự nhiên để bảo vệ cho cả hai có thể tái tạo nguồn lực của mình. Sự đa dạng văn hoá liên quan đến khái niệm về đa dạng sinh học trong việc định hình các cảnh quan, trong đó sự đa dạng di truyền, sự đa dạng loài, sự đa dạng sinh thái xảy ra và tương tác. Trên thực tế, có mối liên hệ giữa các vấn đề xã hội, kinh tế và sức khoẻ của người dân bản địa sống trong các khu vực đa dạng sinh học quan trọng, bảo tồn sự tiến hoá của đa dạng sinh học này. Mối liên hệ này, cái mà Posey (1999) gọi là "liên kết không thể tách rời", cũng là trọng tâm của khái niệm phát triển bền vững.

Thứ ba, khi thừa nhận thực tế du lịch quốc tế tiếp tục phát triển, chúng ta cũng cần phải nhận ra rằng nó liên tục thay đổi cách thức hoạt động của mình. Trong khi ngành Du lịch toàn cầu là rất phức tạp và phân mảnh trong hoạt động của nó, nó đã thay đổi đáng kể thái độ của nó đối với các nguồn tài nguyên văn hoá và cộng đồng người phụ thuộc vào tài nguyên đó.

Thứ tư, quan trọng hơn, các mục tiêu chính sách và kế hoạch đang thay đổi. Từ chỗ chỉ tập trung vào các tác động của du lịch đối với các khía cạnh khác nhau của văn hoá và môi trường các chính sách và kế hoạch đã có vai trò chủ động hơn, trong đó du lịch được lồng ghép với các mục tiêu phát triển khác và các công cụ đảm bảo cho phát triển bền vững (Rauschelbach, Schfer, Steck 2002). Đã có mạng lưới các bên liên quan tham gia vào phát triển du lịch bao gồm các tổ chức địa phương, quốc gia và quốc tế hăng hái hỗ trợ giám sát để cải thiện bất kỳ tác động bất lợi nào lên văn hoá và huy động du lịch như một lực lượng để duy trì, phát triển văn hoá và kinh tế.