Tháng tư, ai về Miệt Thứ…

• Góp thêm sắc Xuân vùng quê Miệt Thứ
• Xuân về trên quê hương Miệt thứ
• Về miệt thứ, ghé rừng quốc gia U Minh Thượng

1.Ngẫu hứng cất giọng lên câu vọng cổ, ông quay sang tôi: “Cái Thia là con rạch nào, biết không?”. Gắn bó với vùng đất Tây Ninh, ông Út Dũng (tức Trung tướng Nguyễn Minh Dũng, nguyên Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Xây dựng lực lượng - Bộ Công an), rất mê vọng cổ. Mỗi khi xe đi qua những địa danh được nhắc đến trong một số bài vọng cổ, ông thường nghêu ngao cất giọng.

Con rạch nằm dọc theo tuyến quốc lộ từ ngã ba Minh Lương về hướng phà Tắc Cậu thật ra ông có lạ lẫm gì. Không trả lời câu hỏi của ông, chỉ tay về phía con rạch nằm phía tay trái, tôi gỏn gọn: “Nó đang bị bức tử, anh ạ!”.

Thời điểm đó, con rạch Cái Thia bị lấn chiếm để cất nhà, cất cơ sở kinh doanh, dòng chảy bị thu hẹp. Nước dưới rạch đen ngòm do nước thải trực tiếp tuôn xuống. Lo một ngày không xa, rạch Cái Thia chỉ còn trong lời ca tiếng hát. Chính quyền tỉnh định bỏ tiền ra để khôi phục, tiếc là không còn kịp nữa. Tận mắt nhìn thấy, ánh mắt ông Út Dũng đượm buồn…

Chợ nổi ở Miệt Thứ. Ảnh: Huỳnh Lãnh

Ai về Miệt Thứ mà không một lần đi qua con rạch từng đi vào lịch sử của vùng đất Rạch Giá – Kiên Giang. Dù sao cũng cảm ơn Linh Châu - tác giả bài vọng cổ “Hoa tím bằng lăng”. Nhờ tác phẩm này mà thế hệ sau này biết thêm một địa danh – một vùng đất gắn với Miệt Thứ.

“Nhớ lại hôm nào em kéo nghiêng vành nón, giả bộ vô tình làm rớt cánh bằng lăng. Đêm hành quân vành trăng sáng long lanh, nhớ con rạch Cái Thia chảy về Tắc Cậu. Em mơ ước ngày đất lành chim đậu, con sáo qua sông con sáo đậu hiên nhà…”.

2.Hơn 6 năm trước, từ bờ Châu Thành sang Miệt Thứ, khách lữ hành đều phải lụy phà Tắc Cậu. Phà nhỏ rời bến, khách được dịp biết thêm cù lao - địa hình rất đặc thù của vùng sông nước. Cù lao nổi lên, nằm giữa đã tách dòng sông Cái đoạn này thành hai dòng Cái Lớn và Cái Bé. Từ bên bờ thuộc địa phận huyện Châu Thành, chúng tôi vượt con rạch Lộc Tắc như xé đôi cù lao Vĩnh Hòa Phú trù phú. Chỉ khoảng 200m luồn qua, phía trước mặt chúng tôi đã là dòng Cái Lớn.

Trong cách gọi tên sông, “Cái” được hiểu là con sông lớn nhất vùng, tương đồng với nghĩa “sông mẹ”. Ở các tỉnh Nam bộ, người dân cũng chẳng lạ lẫm với những tên sông Cái Mép; Cái Tàu, Cái Vùng, Cái Cối,...

Mảnh đất đầu tiên của Miệt Thứ sau khi phà vượt sông Cái Lớn có tên là Xẻo Rô. Ngót 60 năm trước, chiến công tiêu diệt chi khu Kiên An được xem là trận diệt chi khu đầu tiên của quân dân Nam Bộ. Trận này rất có ý nghĩa, bởi nó đã cổ vũ, tiếp thêm sức mạnh cho phong trào đấu tranh cách mạng của quân và dân miền Nam...

Miệt Thứ, đó là tên chung chỉ vùng đất thuộc các huyện An Biên, An Minh, Vĩnh Thuận và U Minh Thượng (Kiên Giang). Theo mô tả của nhiều nhà nghiên cứu, nếu xuôi ghe, tàu theo sông Cái Lớn, Miệt Thứ là vùng đất nằm bên tay trái khi chạy ra hướng vịnh Rạch Giá, tiếp tục rẽ trái xuống tới huyện U Minh (Cà Mau). Vẫn tính từ sông Cái Lớn, đó là vùng đất trải dài trên 30 cây số tới trung tâm huyện An Minh, rộng chừng 15 km tính từ bờ biển vào đất liền. Trên vùng đất đó, lần lượt có những con rạch mang tên giống như dân Nam bộ đặt ngôi thứ cho con cháu trong nhà, bắt đầu từ thứ Hai...

Nhà văn, học giả Sơn Nam (1926-2008) cho biết: “Đại Nam Nhất Thống Chí” có ghi đó là vùng “Lâm Sác”, là vùng “Thập Câu”. Nhiều người hiểu,“Thập Câu” là 10 con rạch chảy song song từ vùng đất thấp U Minh Thượng ra biển. Theo “Ông già Nam bộ” Sơn Nam gọi là “thập” nhưng thực tế, dân địa phương lần hồi khai thác và khám phá thêm. Như giữa con rạch Thứ Chín và Thứ Mười, họ đào thêm, thành con rạch... Thứ Chín Rưỡi; tương tự như thế mà có Thứ Sáu Rưỡi, Thứ Bảy Rưỡi. Không nằm giữa những con kênh đó thì mang tên khác, cũng rất tự nhiên, dễ nhớ, như rạch Xẻo Vẹt, Xẻo Ngát, Chà Và giả, Chà Và thiệt, rạch Ổ Heo, rạch Nằm Bếp, rạch Kim Quy…

Khi xe vừa ra khỏi thị trấn Thứ Ba một đoạn, đến địa phận xã Đông Thái, cùng huyện An Biên, chúng tôi thấy có cầu Xẻo Bướm, bắc qua con rạch cùng tên. “Dưới sông bao bướm nổi trôi/Trên cầu bao kẻ đứng ngồi tiếc than”. Khi tôi đang còn thắc mắc, ngờ ngợ, thậm chí ngỡ rằng mình nhìn nhầm, thì có người đã đọc câu vè vui thế.

Xưa, có một gia đình nọ có người cha già sống với cô con gái đã tới tuổi cập kê. Cô gái hay lén cha ban đêm qua bên kia cầu đi chơi suốt đêm, bị cha rầy la hoài mà cô con gái không nghe. Một hôm người cha quá tức giận, phán rằng: "Mày mà còn sang đấy chơi nữa là tao sẽ xẻo!". Cô con gái sợ quá nên trốn biệt chẳng dám về nhà. Người cha ngày đêm trông ngóng để rồi sau đó chết dần mòn... Từ đó, dân chúng đặt cây cầu này tên như thế.

Cấy lúa ở Miệt Thứ. Ảnh Huỳnh Lãnh

Cũng lại có một giải thích khác: “Xẻo” là một đoạn kinh, rạch nhỏ được người dân đào thông từ sông, rạch lớn cho ghe, xuồng vào tận nhà, hoặc ruộng, vườn của mình. Lúc đào, người ta thấy có nhiều bướm bay từ các bụi cây cỏ dại hai bên nên đặt thành xẻo bướm, riết rồi thành danh. Ở huyện Nhà Bè, TP Hồ Chí Minh có cầu Rạch Chim bắc ngang rạch cùng tên; ở huyện Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng có cầu Tắc Bướm; ở Cà Mau có cầu Vàm Bướm; ở Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên – Huế có cầu Khe Bướm; miệt Phụng Hiệp, tỉnh Hậu Giang có cầu Xẻo Môn...

Trở lại với tên gọi Miệt Thứ, học giả, nhà giáo, nhà báo quê ở Bến Tre Bùi Đức Tịnh (1923-2008) một lần cắt nghĩa: “Thứ” là danh từ dùng riêng trong vùng Rạch Giá - Cà Mau để gọi những con rạch đổ ra vịnh Thái Lan bắt đầu từ khi vực gần sông Cái Lớn xuống đến Khánh Lâm (Cà Mau). Khi nhắc đến địa danh Thứ Chín, ông lưu ý cần phân biệt vùng có những con rạch đến thứ chín tại khu vực Thới Bình, Huyện Sử (tên một ngôi chợ) với “Miệt Thứ” thuộc quận Năm Căn ngày trước. Đó thuộc vùng U Minh Hạ, có 12 con kinh đưa vào rừng lấy củi, ăn ong (lấy mật ong), được gọi theo thứ tự từ kinh 1 đến kinh 12.

3.Hồi trước, con gái xứ khác mà theo chồng Miệt Thứ thì thôi, rầu…thúi ruột. Không phải chỉ vì do đường đi trắc trở, mà còn là vì... nghèo. Vùng đất này, ra hướng biển thì gặp phải sự nhiễm mặn gay gắt quanh năm; còn đi sâu vào hướng rừng U Minh Thượng thì gặp cảnh phèn chua; mùa khô, mặt ruộng nứt nẻ có khi đi lọt cả bàn chân xuống...

"...Má ơi! Đừng gả con xa...Chim kêu vượn hú, chứ chim kêu vượn hú biết nhà má đâu?...Em yêu anh nên đành xa xứ, xuôi ghe chèo Miệt Thứ - Cà Mau. Đêm đêm ra đứng hàng ba. Trông về quê mẹ lệ sa buồn buồn. Sương khuya ướt đẫm giàn bầu. Em về Miệt Thứ bỏ sầu cho ai?”.

Đó là phận gái khi về làm dâu Miệt Thứ, được Hà Phương gởi gắm trong nhạc phẩm “Em về Miệt Thứ". Giờ thì Miệt Thứ không còn u u, minh minh nữa, không còn là vùng xa xôi, cách trở nữa. Dân cư Miệt Thứ giờ đã đông đúc lên, nghèo nàn, bệnh tật đã lùi vào quá khứ,... “Chèo ghe sợ sấu cắn chưn/Xuống sông sợ đỉa lên rừng sợ ma”; hay “Muỗi kêu như sáo thổi, đỉa lềnh tựa bánh canh” - sự nguy hiểm, hoang dã, khắc nghiệt ấychỉ còn trong chuyện kể.

Thứ Ba, Thứ Mười Một - trung tâm huyện lỵ của An Biên và An Minh giờ là trung tâm giao thương kinh tế của cả Miệt Thứ. Chợ Thứ Ba, Thứ Bảy, Thứ Chín, Thứ Mười Một,… giờ luôn tấp nập, nhộn nhịp người mua, kẻ bán. Các bến sông cạnh chợ quê ở Miệt Thứ, giờ ghe xuồng, vỏ lãi đậu kín. Quốc lộ 63 xuyên qua Miệt Thứ, có tên mới - đường hành lang ven biển phía Nam. Con đường rất đẹp, thông thương một mạch từ bờ biển Tây Nam của ta sang tận Campuchia và Thái Lan. Với người dân Miệt Thứ, điều sướng nhất là được di chuyển bon bon trên đường mới; chiếc cầu vượt sông Cái Lớn, Cái Bé 6 năm nay đã thay thế phà Xẻo Rô – Tắc Cậu. Trên nhiều cung đường khác của Miệt Thứ, người dân đã hết phải mòn mỏi cảnh lụy phà, lụy đò dọc, đò ngang...

Với những người khách phương xa đến Miệt Thứ, ai cũng sướng khi được trải nghiệm cảm giác trực tiếp ngồi trên những chiếc vỏ lãi, len lỏi vào những con rạch nhỏ hai bên toàn cây dừa nước, thưởng thức những món ăn dân dã đồng quê, có cả con mắm lóc, mắm sặc đậm đà. Đặc sắc hơn là những du khách được may mắn nán lại rừng U Minh Thượng, nghe hương tràm ngan ngát, trắng đêm bên ly rượu gạo, ngâm với trái giác cùng chút vị mật ong rừng, nghe chuyện xưa, chuyện nay của Miệt Thứ…