Sự nhầm lẫn đáng... khen
Hàn Dũ đời Đường vì "tội" can vua nên bị dáng chức tại triều, trên đường đi Triều Châu nhận chức thứ sử, ông ngạc nhiên bắt gặp một nhà sư đứng bên con lừa, giữa đêm trăng, mồm lẩm nhẩm, một bàn tay lúc xòe thì đẩy ra phía trước, lúc thu lại thì khum ngón gõ vào không khí, như người đang niệm chú, bắt quyết, hay chí ít cũng là người… dở hơi. Ông dừng lại hỏi han. Thì ra đó là nhà sư Giả Đảo là người hay thơ, ông này vừa làm xong bài thơ, đang phân vân về một chữ dùng trong hai câu thơ:
Điểu túc trì biên thụ
Tăng thôi (xao) nguyệt hạ môn
tạm dịch:
Chim đỗ cây bến nước
Sư đẩy (gõ) cửa dưới trăng
Giả Đảo dùng chữ thôi trước, đọc lại thấy chưa ưng ý, ông bèn thay bằng chữ xao, rồi chữ xao có vẻ cũng chưa hơn thôi, cứ thế, ông đọc đi, đọc lại không biết đã mấy canh giờ!…
Hàn Dũ bật cười, ông góp ý nên dùng chữ xao!
Làng thơ nước mình, xét ra cũng có nhiều đóng góp vào kho giai thoại "thôi xao":
Đầu tiên phải kể đến nhà thơ Khương Hữu Dụng (đã quá cố). Nhà thơ Khương Hữu Dụng là người nổi tiếng kỹ tính. Cụ viết bài thơ tứ tuyệt "Lên Côn Sơn" như sau:
Lên đỉnh Côn Sơn tìm Nguyễn Trãi
Trên đầu xanh ngắt một bầu không
Bàn cờ thế sự quân không động
Mà thấy quanh mình nổi bão dông
Sau nhiều đêm suy nghĩ lao lung, "nổi" hay "nỗi", "nỗi" hay "nổi", cụ Dụng mới xóa chữ "nổi" (dấu hỏi), để xác quyết chữ "nỗi" (dấu ngã) là hay hơn. Vì thế, khi một tờ báo ở Hà Nội in bài thơ đó sai đúng cái dấu đó, cụ đến tòa soạn, nghiêm giọng trách: "Các ông làm ăn thế này thì chết tôi rồi!".
"Thưa cụ, chúng cháu làm gì mà đến nỗi…? Xin cụ chỉ giáo!". "Không chết à? Các ông in ấn thế này thì thơ nó chết ông ạ! Mà đối với tôi, thơ nó chết thì người còn sống làm gì! Cả bài tứ tuyệt của tôi, chỉ đáng giá chữ nỗi lại in thành nổi! Tức là nó "chết" cả bài thơ! Các ông có biết không?".
Kỳ lạ là sau đó không lâu, mục "Bút tài hoa" của tạp chí "Tài hoa trẻ" in bài bình "Lên Côn Sơn" của nhà thơ Trinh Đường, cũng trích dẫn, in sai đúng cái dấu đó. Trinh Đường phát âm giọng Quảng Ngãi thì còn có thể nhầm dấu hỏi, dấu ngã, ở đây là chữ in, lại cẩn thận mở ngoặc (...) thì không còn sai vào đâu được: "Câu 3, câu 4: Động sao được một bàn cờ bằng đá mà ức Trai đã "đàm tâm" cách đây đã hơn nửa thiên niên kỷ! Chữ nổi (dấu hỏi) trong câu 4 đã làm nhiều bạn thơ đến khen ngợi già Khương".
Như vậy là nhà thơ Trinh Đường vẫn đinh ninh chữ "nổi" (dấu hỏi) là đúng của tác giả. Vậy là lần này không phải cánh nhà in không hiểu thơ đã "giết" tác giả, mà chính một nhà thơ uyên bác đã "mưu sát" già Khương!
Tôi cho điều này có lý do của nó: Khi tác giả đã khổ công nghĩ ra một chữ, thường cho chữ này là nhất. Nhưng khi bài thơ vào quần chúng, có sự nghi vấn chữ, người đọc buộc phải tự giải đáp: Nên đọc (in) thế nào là hợp lý nhất, khi không có tác giả mà hỏi.
Nhân việc này, tôi đã thử điện thoại hỏi ý một số nhà thơ xem họ sẽ "bỏ phiếu" cho chữ nào, nếu là thơ của họ. Nhà thơ Đông Trình ở Đà Nẵng cho biết: "Tôi thấy cái chữ nỗi mà cụ quyết liệt bảo vệ không hay hơn chữ nổi đã bị in nhầm.
Nỗi bão dông nó lặn vào bên trong làm câu thơ có chiều sâu, nhưng không sinh động, không hiện thực bằng nổi bão dông! Bởi lẽ: Dù bàn cờ thế sự quân không động, thì nỗi bão dông trong lòng vẫn có thể diễn ra! Không động mà nỗi là bình thường, không động mà nổi thì mới lạ, mới hay!"
Một nhà thơ khác, Hoàng Nhuận Cầm cũng cho hay: "Tôi thấy chữ nổi hay hơn, vì nó được nhìn thấy ở quanh mình, và không phải nhà thơ thì không nhìn ra được! Nó là sự đối lập với hình ảnh Bàn cờ thế sự quân không động!".
Nếu tôi phải bỏ phiếu, có khi tôi lại đứng về phe già Khương!
Nhưng căn cứ vào cuộc tham khảo, kể cả Trinh Đường, không nhà thơ nào cho nỗi hay hơn nổi, nhưng bài thơ là sản phẩm cá biệt của nhà thơ, không thể số đông "biểu quyết" mà tác giả phải sửa theo. Ở đây tôi chỉ muốn cãi nhẹ tội cho nhà thơ Trinh Đường, không đến tội... giết người! Bài thơ "Lên Côn Sơn" lỡ in sai một cái dấu cũng không vì thế mà hòn ngọc thơ đó bớt sáng đẹp, thậm chí với một số người, nó còn sáng đẹp hơn!
Trường hợp "thôi xao" thứ hai do nhà thơ Nguyễn Xuân Thâm cung cấp:
Trên tạp chí Thơ số 5/2006, Nguyễn Xuân Thâm kể lại thời điểm lần đầu tiếp xúc với thơ Hữu Loan, bài "Đèo Cả" in trên tạp chí Thế giới ở Sài Gòn năm 1950, dưới hình thức bài báo trích dẫn mục Tiếng Thơ của Xuân Diệu in ở tạp chí Văn Nghệ vùng kháng chiến Việt Bắc.
Những ngày đầu kháng chiến, người dân trong vùng địch thường mong ngóng hướng về bưng biền, khiến các tờ báo hiểu tâm lý ấy, nên hễ bộ máy kiểm duyệt lơi lỏng là độc giả được đọc những bài như trên. Bài này nhà thơ Xuân Diệu giới thiệu và bình bài thơ "Xuân" của Đào Xuân Quý và "Đèo Cả" của Hữu Loan (mà tác giả chỉ ký mỗi chữ Hữu).
Khi đọc "Đèo Cả", Nguyễn Xuân Thâm cứ đinh ninh câu thơ của Hữu Loan "Mây trời Ai Lao sâu đại dương" (sâu không có dấu huyền) là đúng (sự thực, bản gốc là: Mây trời Ai Lao sầu đại dương, có lẽ do tạp chí Văn Nghệ vùng kháng chiến in trên giấy thô làm bằng tre nứa nên chữ dễ mất dấu).
Báo Sài Gòn cứ thế in lại. Nhưng nhóm “Chân trời mới ở Sài Gòn” (gồm Thiên Giang, Tam ích, Thê Húc, Dương Tử Giang…) lại rất khen, cho là mới mẻ, sáng tạo nhất trong bài là câu "Mây trời Ai Lao sâu đại dương".
Hai mươi năm sau, gặp nhà thơ Hữu Loan, Nguyễn Xuân Thâm nhắc lại chuyện này. Hữu Loan ngẩn ra một lúc rồi thừa nhận: "Chữ sâu hay hơn chữ sầu. Chữ sâu làm cho câu thơ hiện đại". Vậy không phải nhà thơ nào cũng khăng khăng cho chữ của mình đã nghĩ ra là duy nhất đúng!
Có nhà thơ còn "phục thiện" hẳn một câu… in sai, tự nguyện lấy làm câu đúng. Tôi liên tưởng đến việc nhà in nhầm hẳn một câu của nhà thơ Huy Cận:
Cá nhụ, cá thu cùng cá đé
Cá song lấp lánh đuốc đen hồng
Cá đuôi én quẫy trăng vàng choé
Đêm thở, sao lùa nước Hạ Long
(Đoàn thuyền đánh cá)
Câu 3, báo Văn Học (tiền thân của báo Văn Nghệ) in thành: "Cái đuôi em quẫy trăng vàng choé". Hẳn nhà thơ Huy Cận cũng choáng người khi bị in sai. Nhưng khi than phiền với mọi người, có người lại khen câu in nhầm này, bởi... đã kể tên 4 thứ cá, có kể thêm cá đuôi én cũng không vì thế mà người ta khen nhà thơ giàu thực tế hơn. Trong khi gọi cá song là "em" lại thêm phần... tình cảm, lại phá thế "độc canh" của đoạn thơ.
Hẳn là nhà thơ Huy Cận cũng thấy thế, nên khi đưa in vào tuyển "Thơ Việt
Như vậy, dù có yêu chữ nghĩa của mình đến mấy, các tác giả cũng nên để ngỏ một hướng để tiếp nhận ý kiến của mọi người. "Mỗi ngày gặp một người, họ là một mảnh của thiên tài nhân loại". Nhà thơ Chế Lan Viên đã viết thế!
