Những cái "bóng" trong làng thanh nhạc

Trong nền âm nhạc hiện đại Việt nam, có tới hàng trăm bài hát đã vượt qua được sự thử thách khắc nghiệt của thời gian để sống mãi trong tâm khảm nhiều thế hệ công chúng. Gắn với những bài đó là tên tuổi của những ca sĩ tài năng đã chuyển tải tác phẩm đến với người nghe. Với sự sáng tạo thêm của họ, các ca khúc đã có diện mạo mới, nhanh chóng được người nghe đón nhận và hâm mộ. Đó là những ca sĩ có tài năng lớn, hầu như dễ dàng thuyết phục được tất thảy người nghe. Họ thể hiện bài hát nào là đóng đinh chắc chắn vào trí nhớ của công chúng để sau họ, khó có ca sĩ thứ hai gây được ấn tượng khi hát lại những ca khúc đó. Người ta gọi đó là những cái "bóng". Trong làng ca hát Việt Nam, quả là có những cái bóng lớn, rợp, trùm lấp, đến mức tới ngày hôm nay vẫn chưa có ai thoát ra được.

Người đầu tiên phải nói đến là Thương Huyền. Có thể nói bà là người chị cả trong giới nữ ca sĩ hát tân nhạc ở nước ta. Bà được Nhà nước trao tặng danh hiệu NSND ngay từ đợt đầu tiên (năm 1985). Trong hàng trăm bài hát do bà thể hiện có hai bài hát đến nay vẫn chưa có ai so được, chứ chưa nói vượt qua. Đó là bài "Ru con" (dân ca Nam Bộ) và "Biết ơn chị Võ Thị Sáu" (Nguyễn Đức Toàn). Giọng bà đẹp, trong trẻo, mềm mại, nuột nà, sáng lung linh như giọt sương. Ngay cả khi bà không còn trẻ nhưng nghe giọng vẫn như thuở 18, đôi mươi. Cả đời bà là diễn viên Đoàn Ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam.

Người thứ hai cùng thế hệ với bà là nam ca sĩ Quốc Hương. Ông cũng được phong NSND ngay từ đợt đầu tiên giống như Thương Huyền. Quốc Hương có giọng nam cao (ténor) ngọt ngào, dân gian, nét, hát rất rõ lời. Ông được lớp công chúng có tuổi và bà con nông dân rất ưa thích với cách hát nồng nhiệt, hết mình, hát như moi hết tim gan ra. Ông "độc quyền" nhiều bài: "Tiểu đoàn 307", "Hồ Chí Minh đẹp nhất tên Người", "Tiếng hát giữa rừng Pác Bó", "Những ánh sao đêm", "Hà Tây quê lụa", "Bài ca anh Hồ Giáo".

Trẻ hơn một chút, thuộc thế hệ đàn em có Trần Khánh - một "giọng hát vàng" cùng thời với Thương Huyền (Đoàn Ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam). Ông là một trường hợp hy hữu trong giới nghệ sĩ hát ở Việt Nam. Cuộc đời ông có quá nhiều điều "độc đáo". Cả đời hoạt động ca hát của Trần Khánh với tư cách diễn viên hợp đồng cho Đoàn Ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam. Vừa được vào biên chế chính thức do có sự can thiệp của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng thì ông qua đời trong một tai nạn ôtô trên đường đi Quảng Ninh lo tiền trạm biểu diễn.

Tên tuổi Trần Khánh gắn liền với nhiều ca khúc nổi tiếng để về sau, mọi ca sĩ hát lại đều không có ai đạt được hiệu quả như ông đã từng gây ấn tượng đặc biệt. Đó là những bài: "Vừng đông bừng sáng" (Trần Tất Toại), "Tình ca" (Hoàng Việt), "Mời anh đến thăm quê tôi" (Nguyễn Đức Toàn), "Nhớ dàn xe nước" (Vân Đông), "Bài ca người thợ mỏ" (Hoàng Vân), "Ta tự hào đi lên ôi Việt Nam!" (Chu Minh), "Hồi tưởng" (Hoàng Vân), "Tiếng hát gửi dòng sông quê hương" (Phan Nhân), "Thành phố hoa phượng đỏ" (Lương Vĩnh), "Hà Nội niềm tin và hy vọng" (Phan Nhân), "Ca ngợi Tổ quốc" (Hồ Bắc)…

Trần Khánh có giọng nam cao, nhưng có âm sắc trung (deuxème ténor) ấm áp, rất truyền cảm, âm vực rộng tới trên 2 quãng 8. Giọng ông giàu màu sắc, lúc mềm mại, du dương, mượt mà; lúc xù xì, gai góc, giàu kịch tính; lúc lại thủ thỉ ân tình và lúc thì trào sôi, cuồn cuộn. Vừa trữ tình vừa anh hùng ca là thế mạnh trong giọng hát của ông, có thể diễn tả rất thành công nhiều ca khúc có phong cách đối ngược.

Ca sĩ Anh Thơ trình bày bài hát "Xa khơi" của nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ.

Thế hệ đàn em, ít hơn Trần Khánh 6-7 tuổi có hai ca sĩ nổi tiếng, cũng để lại nhiều tiết mục thanh nhạc đặc sắc, trở thành những cái "bóng". Đó là Quý Dương và Trung Kiên. Quý Dương có giọng nam trung (baryton) dày, đầy đặn, sang trọng, ấm áp, hùng hồn. Ông rất sở trường thể hiện hai loại ca khúc trữ tình và anh hùng ca. Nhiều bài Quý Dương hát đến nay vẫn độc tôn về hiệu quả: "Ước mơ" (Nguyễn Đức Toàn), "Bình ca" (Nguyễn Đình Phúc), "Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa" (Nguyễn Văn Tý), "Nhịp cầu nối những bờ vui" (Văn An), "Đào công sự" (Nguyễn Đức Toàn). Trung Kiên có giọng nam cao sáng sủa, giàu kịnh tính. Ông để lại các bài "Chào sông Mã anh hùng" (Xuân Giao) và "Đất nước trọn niềm vui" của Hoàng Hà quá đặc sắc, đến mức các ca sĩ sau này tuy thích nhưng rất ngại trình diễn hai bài trên.

Có những ca sĩ tuy sự nổi tiếng, ảnh hưởng trong đời sống tinh thần của công chúng có phần mức độ hơn, không thể so được với lớp đàn anh, bậc thày nói trên, nhưng bù lại, họ vẫn tạo nên được những cái "bóng" khá rợp, khiến đồng nghiệp phải ghi nhận và công chúng tán thưởng. Quang Phác với "Hò biển" (Nguyễn Cường), "Hồ trên núi" (Phó Đức Phương), và Doãn Tần với "Đường chúng ta đi" (Huy Du), "Chim yến bay" (Nguyên Nhung) là hai trường hợp tiêu biểu. Hai ca sĩ này do hoàn cảnh giảng dạy ở Trường Cao đẳng Sư phạm Nhạc, Họa Trung ương (Quang Phác) và diễn viên Đoàn Ca múa Quân đội (Doãn Tần) nên không có điều kiện thu thanh nhiều trên đài phát thanh nhưng số lượng bài ít ỏi các anh đã thu rất có hiệu quả. Mấy bài vừa dẫn ở trên đã gắn liền với tên tuổi hai anh. Bất cứ một ca sĩ nào khác hát những bài này, đều không gây được hiệu quả như hai anh đã tạo nên. Ở thế hệ trên dưới 40 tuổi có 3 "diva" cũng sớm tạo được những "cái bóng" lớn. Đó là Thanh Lam với "Tình yêu không lời" và "Chia tay hoàng hôn" (Thuận Yến); Mỹ Linh với "Chị tôi" (Trọng Đài) và Hồng Nhung với "Nhớ về Hà Nội" (Hoàng Hiệp).

Để có được những cái "bóng" như đã nói, không hẳn vấn đề là người hát lần đầu tiên một ca khúc xuất sắc. Điều chính yếu phải là sự thể hiện hết mình của ca sĩ tài năng. Tác phẩm lại phù hợp với chất giọng, phong cách của họ. Ca sĩ hát đầu tiên phải có được sự sáng tạo, xử lý tốt, "đắt" nhất, diễn tả được hết mọi thần thái của ca khúc. Lại có những bài hát vốn dĩ đã là cái "bóng" một thời gian dài ngắn với một tên tuổi ca sĩ nào đó. Nhưng khi có được một ca sĩ hát lại bài đó rất thành công, còn hiệu quả hơn cả cái "bóng" cũ thì đó chính là sự thoát ra được từ tài năng đặc biệt của người hát sau.

"Xa khơi" của Nguyễn Tài Tuệ ở vào trường hợp này. Nghệ sĩ Tân Nhân là người đầu tiên hát bài này từ những năm đầu thập niên 60 của thế kỷ trước, đã gây được ấn tượng sâu đậm trong nhiều thế hệ công chúng. Một thời gian khá dài, đã không có ai hát vượt qua được bà. Nhưng gần đây, bài này được Anh Thơ thể hiện, đạt hiệu quả tối đa, khiến người ta quên được cái "bóng" của Tân Nhân hơn nửa thế kỷ trước. Giọng hát có hồn, rất truyền cảm cộng với một kỹ thuật thanh nhạc điêu luyện, lại có khả năng xâm nhập sâu sắc vào tác phẩm đã khiến Anh Thơ thoát ra được chiếc bóng cũ, gây ấn tượng mới không thua kém.

Nhưng những trường hợp như Anh Thơ không nhiều. Không ít ca sĩ cũng nổi tiếng, hát rất nhiều bài trên sân khấu, truyền hình, còn là thầy của nhiều ca sĩ trẻ khác, có danh hiệu nghệ sĩ cao nhưng không có một bài nào tạo nên được sự "độc quyền" giống như những trường hợp nói ở trên.

Liên quan đến vấn đề này, nhiều ý kiến cho rằng thường công chúng hay có ấn tượng với người nào hát đầu tiên một ca khúc hay, có giá trị. Họ dễ cho rằng người đó hát hay hơn những người hát sau đó bởi đã gây được ấn tượng. Sự thực không hẳn như vậy. Tác phẩm hay là một chuyện, người ca sĩ thể hiện tác phẩm ấy ra sao lại là chuyện khác. Ca sĩ thiếu tài, hát dở, không chuyển tải hết được giá trị của tác phẩm đến người nghe thì không thể khiến họ thích thú, có ấn tượng tốt đẹp được.

Từng có không ít ca khúc lần đầu tiên đến với thính giả từ sự thể hiện của một ca sĩ nào đó, chỉ vào loại "thường thường bậc trung", lại ít tìm tòi, sáng tạo để khai thác hết giá trị thẩm mĩ của tác phẩm nên đã không gây được ấn tượng, khiến tác phẩm trôi tuột vào quên lãng. Chỉ đến khi được một ca sĩ tài năng thể hiện lại, bài hát mới bắt đầu có đời sống, đậu lại trong trí nhớ người nghe. Một số bài hát trở thành những cái "bóng" che rợp vừa nói ở trên không phải trường hợp nào ca sĩ thể hiện cũng là lần đầu tiên, mà nhiều khi người đầu hát không phải là họ. Nhưng công chúng đã không biết đến tác phẩm trước khi họ thể hiện lại.

Bất cứ một ca sĩ nào cũng có thể làm nên một cái "bóng" hoặc bị một cái "bóng" khác che khuất, trùm lấp, khó thoát ra. Nhưng tạo nên được cái "bóng" đó là điều cực khó trong sáng tạo nghệ thuật. Công chúng luôn mong muốn có nhiều những cái "bóng" như thế, đồng thời cũng muốn chỉ tồn tại một thời gian ngắn vì có những tài năng mới, thuộc thế hệ sau thoát ra được. Cũng là chuyện "con hơn cha, nhà có phúc" vậy