Nhọc nhằn theo dấu người xưa...
Có một thời thực dân Pháp đã đóng vai "mẫu quốc", với sứ mệnh "khai hóa" văn hóa, văn minh cho người Việt bản xứ. Ấy thế mà, trong chính tình thế bị động ấy về văn hóa, có một số người Việt hiếm hoi đầu thế kỷ XX đã biết chủ động tiếp nhận văn hóa Pháp, tận dụng tất cả những gì có thể từ văn hóa Pháp, thông qua chữ quốc ngữ làm giàu cho văn hóa Việt, góp phần khai sáng nền báo chí Việt Nam hiện đại và tự biết mình sẽ phải gánh trên vai cái bi kịch cá nhân trong tình thế lịch sử ấy.
Một trong số người đó là học giả Nguyễn Văn Vĩnh...
Ngôi nhà tầng xinh xắn số 55 nằm sâu cuối phố Lương Sử C, một trong những con phố ngang dọc đan chéo bện buộc mang phong cách rất Hà Nội, nằm áp sát ngay sau lưng Ga Hàng Cỏ, giờ đã là Ga Hà Nội. Ở đấy có gia đình người cháu nội học giả Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936). Người cháu nội Nguyễn Lân Bình ấy sinh năm 1951, là con trai của một trong những người con trai của học giả Nguyễn Văn Vĩnh: Ông Nguyễn Dực.
Sinh thời, cụ Vĩnh có ba vợ chính thức, 10 trai, 5 gái. Các con của cụ có những người rất nổi tiếng: Nguyễn Giang, Nguyễn Nhược Pháp đều có mặt trong "Thi nhân Việt Nam"; Nguyễn Phổ - tình báo viên; Nguyễn Phùng (được đặt tên cho một đường phố ở Pháp); Nguyễn Dực - người đã mang toàn bộ trang thiết bị của riêng gia đình hiến tặng Đài Tiếng nói Việt Nam và lắp đặt toàn bộ hệ thống trang âm tại Quảng trường Ba Đình trong ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập.
Trong nhà Bình, bàn thờ cụ Vĩnh được đặt ngay tại phòng khách, quanh năm nghi ngút khói hương tưởng nhớ. Giữa lòng nhà còn giữ nguyên bộ tràng kỷ kiểu cổ, do đích thân cụ Vĩnh đặt làm, với hình ảnh điêu khắc lấy từ truyện ngụ ngôn của La Fontaine: "Con cò và con chó sói", cùng chữ ký rất bay, thoáng của cụ. Trên ban thờ, tấm hình chụp chân dung cụ Nguyễn Văn Vĩnh đen trắng trông phong trần, thông minh dĩnh ngộ, mắt sáng, tóc cắt cao, mang thần thái của một nhà báo.
Tôi đã cùng một số khách mời được xem bộ phim tư liệu gia đình về cụ Vĩnh ở gác 2 ngôi nhà này và kinh ngạc vô cùng về cái cách làm phim của bộ ba: Nguyễn Lân Bình, xây dựng kịch bản cùng đạo diễn Trần Văn Thủy và quay phim Nguyễn Sĩ Bằng.
Có lẽ đây là một cách làm phim hi hữu, mà điểm xuất phát hoàn toàn là tâm huyết, là sự nặng tình đối với một nhân vật lịch sử ngay trong chính gia tộc của mình. Nguyễn Lân Bình đã không trông chờ ở bất cứ một sự giúp rập nào từ xung quanh, tự mình thế chấp ngôi nhà cho ngân hàng lấy tiền tỉ để làm phim, nếu gọi theo cách "xã hội hóa", thì đây là quyết định "xã hội hóa" của một cá nhân, nhất quyết lần tìm cho ra con đường sự nghiệp của ông nội Nguyễn Văn Vĩnh.
Từ ngôi nhà này, cả gia đình Bình đã cùng đoàn làm phim lên đường đi Lào, đến đúng quãng sông Sêpôn, nơi cụ Vĩnh đã mất. Nguyễn Lân Bình mang theo vợ con, Trần Văn Thủy cũng mang theo con trai lớn. Cả hai đều muốn vợ con, những người ruột thịt nhất, tận mắt trông thấy quãng sông này, nơi mà trong một đêm mưa gió mấy mươi năm trước, học giả Nguyễn Văn Vĩnh đã mất trên một chiếc thuyền độc mộc, trong tay vẫn còn cầm bút với thiên phóng sự dở dang "Một tháng với những người đi tìm vàng". Cả đoàn làm phim đã tham gia vào việc làm đám giỗ cho cụ Vĩnh ngay trên bờ sông, trong sự quan tâm thân mến của những người dân Lào bình dị đang sinh hoạt thường nhật xung quanh...
Trong khoảng một năm trời quay phim, đoàn làm phim đã không ngần ngại trải nghiệm lại cuộc hành trình văn hóa của Nguyễn Văn Vĩnh qua các địa danh: sông Sêpôn ở Lào, nhà lưu niệm Nguyễn Du ở Nghệ An, khu mộ lặng lẽ và khiêm tốn tại làng Phượng Dực quê cụ, một số thành phố ở Pháp mà Nguyễn Văn Vĩnh từng đặt chân tới, thành phố Hồ Chí Minh, nơi Nguyễn Văn Vĩnh từng có thời gian làm báo và nay đã có con đường mang tên cụ.
Đặc biệt, đoàn làm phim đã đến Marseille, thu được những thước phim quý, dựng lại những ấn tượng ngay từ buổi bình minh của thế kỷ XX, khi Nguyễn Văn Vĩnh, một thanh niên Việt đầu xanh tuổi trẻ (sinh 1882), đặt chân đến cảng Marseille nước Pháp dự Hội chợ đấu xảo lần đầu. Những người làm phim đã dày công tìm lại dấu vết của những con đường mà Nguyễn Văn Vĩnh đã đi qua. Và họ đã được đền bù một cách xứng đáng qua những thước phim đẹp đẽ, chân tình và xúc động.
 |
| Đoàn làm phim trên đường Nguyễn Phùng (tên một người con của Nguyễn Văn Vĩnh) ở Thủ đô Paris. |
Phim "Mạn đàm về Người Man Di hiện đại", 4 tập, dài 215 phút, thoạt đầu chỉ mang nghĩa "hướng nội": phim tư liệu gia đình. Đạo diễn, NSND Trần Văn Thủy, quay phim Nguyễn Sỹ Bằng đã hoàn tất bộ phim sau một năm. Thoạt đầu, phim được trình chiếu trước gia tộc, và một số nhà nghiên cứu đặc biệt quan tâm đến thân phận lịch sử Nguyễn Văn Vĩnh.
Rồi hữu xạ tự nhiên hương, nhiều cơ quan, tổ chức đoàn thể đã liên hệ với gia đình để chiếu giới thiệu bộ phim và hầu hết những phản hồi về bộ phim đã khiến cho những người làm phim hết sức phấn khởi.
Xem phim, số đông nhận thức: Đúng là phim tài liệu chân dung nghệ thuật! So với ý tưởng ban đầu, "Mạn đàm về Người Man Di hiện đại" đã "vượt ngưỡng" rất xa khỏi "tư liệu gia tộc"!
Dù để nguyên 4 tập hay rút gọn để chiếu ở nước ngoài (đã được mời trình chiếu không chỉ ở nước Pháp), bộ phim vẫn đảm bảo thông tin cốt lõi về Nguyễn Văn Vĩnh, với bi kịch người trí thức "Tây học" tiền phong trong lĩnh vực: văn hóa, văn minh, báo chí, văn học, nghệ thuật… của Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.
Các nhà làm phim có lí khi đặt tên và chọn phương pháp "mạn đàm" xuyên suốt giọng kể tự sự của bộ phim.
Do thiếu cảnh quan hiện thực, các nhà làm phim đã dựng cảnh Hà Nội đầu thế kỷ XX bằng ảnh đen trắng, lấy từ nguồn tư liệu của một người bạn Pháp. Qua ảnh, Hà Nội thời đó như cái làng to, nhà cửa lụp xụp, đường đất để trần chưa trải nhựa. Bờ bãi sông Hồng hoang dại cỏ may, thuyền bè tấp nập, chưa có cây cầu Paul Doumer (Long Biên), bắc ngang sông Hồng. Bố mắng mỏ cậu bé Vĩnh 8 tuổi: "Mày muốn chăn bò hay kéo quạt?", khiến Vĩnh chọn thân phận thằng nhỏ kéo quạt thuê cho lớp đào tạo thông ngôn, do người Pháp mở ở đình Yên Phụ.
Kéo quạt, học lỏm tiếng Pháp, nhắc bài học sinh kém. Thầy hỏi, chưa trò nào kịp trả lời, Vĩnh nhanh nhảu "cầm đèn chạy trước ôtô". Thầy coi Vĩnh là "thần đồng tiếng Pháp", đề nghị hiệu trưởng cho Vĩnh học chính thức lớp "thông ngôn". Tuổi 14, Nguyễn Văn Vĩnh đỗ đầu khóa, được bổ ngay làm thông ngôn cho Tòa sứ Lào Cai…
"Mạn đàm" từ góc độ chuyên môn, các nhà văn hóa, nhà sử, nhà văn, nhà nghệ sĩ, nhà báo… đều cùng đánh giá Nguyễn Văn Vĩnh trên tinh thần tôn trọng sự thật khách quan. Các nhà sử học Phan Huy Lê, Nguyễn Đình Đầu, Đinh Xuân Lâm khẳng định Nguyễn Văn Vĩnh phải được nghiên cứu cẩn trọng trong bối cảnh giao lưu văn hóa Đông - Tây, trên tinh thần triết học "Francophonie".
Phan Huy Lê đánh giá: Nguyễn Văn Vĩnh là nhà tư tưởng dân chủ Việt
Hiện Nguyễn Lân Bình vẫn ao ước phim "4 tập, 215 phút" này sẽ chiếu rộng rãi cho các khán giả ở TP Hồ Chí Minh, nơi có con đường mang tên ông nội anh - học giả Nguyễn Văn Vĩnh. Như thế, "Người Man Di hiện đại" đã không chỉ là báu vật văn hóa của riêng gia tộc Nguyễn Lân Bình nữa…
