Người kể chuyện Mường
Mê chiêng hơn mê gái
Ai cũng cho ông là dại dột khi bỏ hết cả tiền của vào việc nhặt nhạnh những đồ bán cho đồng nát cũng không được là bao. Vậy mà ông đã làm đủ các nghề kiếm tiền cốt chỉ để mua chúng về. Ông đi khắp nơi sưu tầm những chiếc chiêng cổ của những người Mường ở tỉnh Hòa Bình.
Có lần ông vượt hàng trăm cây số tận Sơn La để năn nỉ mua một chiếc chiêng đã han gỉ. Gia chủ cứ ngỡ ông gàn tính. Bởi mọi người trong làng chỉ coi đó là đồ bỏ đi đem bán đồng nát lấy tiền mua gạo cứu đói. Có mấy ai muốn giữ chiêng đâu. Nhưng ông cứ đòi mua bằng được. Lại có lần ông vay mượn tiền đi tận Thanh Hóa để lùng một chiếc chiêng cổ. Ông vào tận lò đúc chiêng cổ dò tìm. Cuối cùng ông cũng vác về chiếc chiêng quý mà đã nửa đời tìm kiếm. Với ông chiếc chiêng đó còn quý hơn cả ngọc vàng châu báu khác.
Khi tôi tò mò hỏi ông mang ngay ra chiếc chiêng quý đó cho xem và còn xoa núm chiêng cho tiếng ngân vang trầm bổng. Ông bồi hồi nhớ lại những kỷ niệm nhân 120 năm thành lập tỉnh Hòa Bình (2011). Khi đó ông được đánh chiêng cái cầm trịch cho cả một dàn chiêng 1.500 nghệ nhân. Tất cả cùng tấu lên những bản nhạc âm vang hùng khí của đất nước. Đôi mắt nghệ nhân sáng lên khi ông bất ngờ hát bài ca Mường có tên là “Mười thương”.
Đây là bài hát cùng dàn cồng chiêng mà ông đã dùng để hòa tấu khi tổ chức đám cưới cho con gái. Nhiều người gàn và muốn thuê một dàn nhạc điện tử về biểu diễn. Ông không nghe và cứ nhất quyết dùng đội ca nhạc Mường biểu diễn đón khách. Không ngờ sự khác đời ấy lại làm nên một điều kỳ lạ. Tối đó cả làng rủ nhau đến nghe dàn cồng chiêng biểu diễn chật kín cả đường.
 |
| Nghệ nhân Nguyễn Văn Thực chơi nhị. |
Chính vì thế mà đội văn nghệ “Hương rừng Tây Bắc” được ông thành lập đã từng đi khắp nơi để biểu diễn và cũng đoạt nhiều huy chương. Thậm chí ông còn cho phát hành hai video ghi lại chương trình ca nhạc của đội để tung ra thị trường. Ông muốn quảng bá âm nhạc Mường và những bài ca cổ đã được sưu tầm và ghi âm lại. Nhìn quanh phòng âm nhạc của ông, tôi thấy có một chiếc loa lớn và một chiếc phong cầm.
Ông kể mình cũng đã từng tự học đàn phong cầm nhưng rồi cuối cùng cái còn lại là chiêng Mường và những cây sáo, cây nhị. Sau đó ông chỉnh lại dây nhị rồi kéo cho tôi nghe một giai điệu Mường rất lạ. Âm thanh réo rắt như đàn chim đang bay đang đùa vui trên ngọn cây. Giọng ông vẫn trong trẻo ngân nga: “Em không hát nhiều thì hát lấy một ít. Không hát hết thì hát lấy môt vài phân. Mai sau lấy chồng xa hay lấy chồng gần. Còn có lúc nhớ lại đêm xuân em đi trẩy hội…”.
Ông nói mình thuộc nhiều bài hát Mường cổ từ khi còn bé. Ông lấy được vợ đẹp cũng nhờ những bài hát đó. Sau này vợ con ông cùng theo ông đi hát và biểu diễn khắp mấy vùng Mường trong cả tỉnh Hòa Bình. Ông còn kể từ khi năm tuổi đã được nghe người đẹp nổi tiếng xứ Mường hát những lời về tình yêu…
Chuyện Hoa hậu xứ Mường
Ấy là cô gái đẹp nhất bốn xứ Mường. Ông bồi hồi nhớ lại trong thời Pháp còn cai trị đã từng tổ chức tới 5 cuộc thi Hoa hậu cho người đẹp Mường. Người ta nói những cô gái Mường ở khắp các tỉnh Hòa Bình, Thanh Hóa, Sơn La đều rất đẹp. Đó là những bông hoa rừng thanh tú nguyên sơ nhưng lại đầy huyền bí. Người Pháp thật kỳ công tìm cho được một Hoa hậu ở xứ Mường này.
Cuối cùng một nhan sắc thơ ngây có nét đẹp mơ màng cùng dáng vóc thanh mảnh, cao sang đã xuất hiện. Người đẹp đã chiếm ngôi Hoa hậu xứ Mường. Đó là cô Hà Thị Tẻo sinh năm 1917 ở Hòa Bình. Cô đã đoạt vương miện vào năm 1933 khi mới 16 tuổi. Ông Thực kể lúc đó ông mới năm tuổi. Mọi câu chuyện ly kỳ về Hoa hậu Hà Thị Tẻo mấy năm sau ông vẫn còn nghe người lớn kể lại. Ông đã từng xem ảnh Hoa hậu hồi đó. Cô Tẻo da trắng mặt mũi thanh tú dáng dong dỏng cao với eo lưng thắt đáy lưng ong.
Ông lim dim mắt như để nhớ lại những câu chuyện về người đẹp này. Thực ra cô Tẻo đã bị bố bán cho quan Chánh lang tên là Quách Vị. Bố cô Tẻo là ông Trung nghiện thuốc phiện nặng đã phải bán con đi từ khi còn bé. Cả ba bốn người con cũng đều bị ông bán để lao vào bàn đèn. Hai người con gái khác cũng rất đẹp nhưng bị bán đi khá xa. Có người sau này còn vào cả Sài Gòn sinh sống. Bị bán đi cô Tẻo phải lấy họ Quách của bố nuôi. Nên khi ban tổ chức tuyên bố người đoạt vương miện Hoa hậu là Quách Thị Tẻo. Lại có chuyện sau này chính ông Quách Vị đã đưa con gái nuôi khi đã trở thành Hoa hậu vào Huế để “tiến” vua Bảo Đại. Cuối cùng người đẹp này về lại Hòa Bình và lấy chồng là ông Quách Hàm và có một cuộc sống đầy bi thảm khi thời thế đổi thay.
Có thể nói 5 cuộc thi Hoa hậu xứ Mường là những cuộc thi sắc đẹp đầu tiên ở nước ta do người Pháp tổ chức tại Hòa Bình. Ngày ấy người ta còn tuyên bố cô Tẻo sinh ra để làm hoa hậu xứ Mường và của mọi thời đại. Nhưng lại có một thời người ta khám phá ra cô Tẻo có sắc đẹp dịu dàng, đài các thế chính là nhờ gien của bố cô. Ông là một người Việt gốc Hoa hòa với nước da trắng và cao ráo. Còn khuôn mặt trái xoan là của mẹ. Bà chính gốc người Hà Nội.
 |
| Nghệ nhân Nguyễn Văn Thực biểu diễn cùng đội văn nghệ. |
Cuộc đời thăng trầm của người đẹp Hoa hậu xứ Mường này đã trở thành nhiều dị bản biến hóa. Những giai thoại tạo nên một chân dung người đẹp miền sơn cước đầy bi kịch. Nó đã trở thành mạch nguồn cảm xúc cho nhiều văn nghệ sĩ sáng tác với các thể loại từ tiểu thuyết đến phim trường.
Chuyện về lời chào
Tôi đưa cho nghệ nhân Nguyễn Văn Thực xem mấy ảnh chụp về ngôi nhà sàn của ông. Hình ông đang đứng bên cửa sổ với chiếc chiêng cổ. Nụ cười của lão nghệ nhân rạng rỡ. Theo ông đây có lẽ là kỷ niệm duy nhất sau này để ông có dịp nhìn lại ngôi nhà sàn Mường mà ông đã sống với nó nửa thế kỷ qua. Đó là những đêm cồng chiêng cùng múa hát với gia đình và bạn bè. Tôi đánh tiếng xin về. Ông bất chợt vớ lấy chiếc tù và sừng trâu để thổi lên khúc ca giữ bạn. Phải chăng đó là tiếng lòng người đang ngân nga quyến luyến như say, như ru trong tiếng tơ tiếng trúc. Tiếng tù và vọng từ vách núi dội về. Ông nói âm thanh đó thay cho lời chào của người Mường khi tiễn bạn.
Ông kể phong tục của người Mường. Mỗi khi gặp nhau là sẵn sàng chắp tay chào từ tốn, lễ phép kể cả người quen hay người lạ. Ông nhấn mạnh, lời chào là gan ruột là tâm thức Mường, lấy cái nghĩa tình làm trọng. Rồi ông cất tiếng ca để diễn giải những lời chào: “Chào anh! Ôi thật là xa nhau đã lâu lắm rồi nhỉ? Thế sức khỏe nhà dưới, nhà trên, nhà to, nhà nhỏ bên ấy đều khỏe mạnh cả chứ? Đồng ruộng năm nay có tốt vượt không?”. Sau đó ông nhìn tôi nở một nụ cười rạng rỡ xem như người thân. Rồi ông bước chân về phía trước để hát thay khách đối đáp khi đến nhà chơi rằng: “Xin nhận lời chào anh em lâu ngày cho đỡ nhớ...”.
Lúc này trời buông đám mây chiều. Tôi định cất tiếng chào ra về. Nhưng để giữ tôi ông dùng dằng cất tiếng: “Ông ra về mà tôi chẳng vội vã cho về. Tôi đốn cây bồ quân ngáng đường, ngăn lối. Tôi chặt cây khế lấp xá. Tôi giả tiếng con lợn rừng hộc lên. Tôi giả tiếng con hoẵng, con nai la lên ầm ỹ. Để ông sợ hãi đành tâm ở lại cạn đêm, cạn ngày, lụi tháng…”. Ôi đúng là người kể chuyện Mường hay đến mê dại và tình đến cạn lòng. Tôi đành ở lại rượu với ông một đêm bên ngôi nhà sàn đầy ắp âm thanh cồng chiêng.
