NSƯT Hán Văn Tình: Người của làng cười

"Văn Lang cả làng nói khoác". Làng thuộc xã Văn Lương, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. Làng chỉ cách nhà tôi chừng hơn cây số, nhưng khác huyện. Thuở nhỏ tôi thường hùa với đám bạn mỗi lần trông thấy mấy bà người Văn Lang gồng gánh đi chợ qua làng Vực, thế là đồng thanh hét: "Văn Lang cả làng nói khoác…".

Nghe vậy nhưng chả ai giận, mà còn có vẻ thích thú nữa. Những chuyện cười ở Văn Lang còn truyền đến nay không ai biết có từ bao giờ, chỉ biết rằng là tự ngày xửa ngày xưa. Các nhà nghiên cứu sau này thì quả quyết làng có tục nói khoác từ thời Hùng Vương và người ta thống kê làng Văn Lang là một trong 16 làng nói trạng của cả nước.

Nói là truyện cười nhưng không thể hiện bằng văn bản nào, mà biến vào nếp nghĩ, tiếng nói, thông qua giao tiếp hàng ngày của người dân một cách tự nhiên, kiểu như chuyện của bà bán sắn nói: "Sáng dậy muộn, chẳng kịp luộc, lấy vội hai củ giắt vào cạp quần, đi mới nửa đường thấy sắn đã chín, bở tung". Hay: "Nhà em có con gà trống có lần đứng ở văng chuồng trâu, nó vỗ cánh gáy một tiếng mà làm chiếc văng chuồng trâu gẫy đôi". Rồi: "Hôm qua nhà em đánh được con tôm to ơi là to, về cho vào nồi đất, vừa mới đốt lửa lên, con tôm cựa một cái, làm nồi vỡ toang, phải cho vào nồi gang, đậy nắp chèn cối đá lên mới được"…

Người dân Văn Lang giàu tưởng tượng, có lẽ do lập nghiệp trên vùng đất nghèo khó, tạo cho con người nơi đây tính cách khôi hài, hóm hỉnh, lạc quan. Cứ có dịp tập họp nhau lại là mọi người lại thả sức kể chuyện và thả sức…cười. Những năm khó khăn, có nhà thơ đã viết ngụ ý rằng đôi khi người Văn Lang lấy tiếng cười cho quên đi cơn đói.

Nghệ sĩ Hán Văn Tình sinh ra và lớn lên ở làng cười Văn Lang, được đắm mình trong môi trường ấy từ thuở ấu thơ, những chuyện cười, chuyện vống, cùng nét khôi hài hóm hỉnh đã ngấm vào máu của ông. Mà nếu ai đã một lần đến làng cười ấy, sẽ nhận ra phong cách "người quê" của ông không lẫn vào đâu được. Chính điều đó đã góp phần hình thành phong cách diễn xuất của ông sau này.

Khi cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ ở miền Bắc tới hồi ác liệt, vùng đồi Tam Nông, Phú Thọ được chọn làm nơi sơ tán của các đơn vị nghệ thuật thuộc Bộ Văn hóa. Đoàn Xiếc Trung ương, Trường xiếc, Đoàn tuồng Bắc Trung ương... sơ tán về xã Văn Lương; Nhà hát Ca múa nhạc về xã Thanh Uyên; Trường nghệ thuật sân khấu về xã Hiền Quan… Các đơn vị nghệ thuật nói là đi sơ tán, nhưng vẫn phải tập luyện và biểu diễn.

Hán Văn Tình cùng các nghệ sĩ Đức Hiệp, Trà My biểu diễn tại sân khấu Trại giam Văn Hòa

Tôi còn nhớ nhiều đêm, mấy con hổ của đoàn xiếc chắc lạ người, lạ cảnh gầm vang cả một vùng. Mỗi lần Đoàn Tuồng dàn dựng xong vở mới lại diễn cho bà con sở tại xem. Bấy giờ máy bay địch oanh tạc suốt ngày đêm, xã Văn Lương phải lập đội bảo vệ cảnh giới máy bay địch. Đội này đóng ở thôn Háo Giang, mỗi khi có tiếng máy bay đến thì đánh trống báo động để sân khấu tắt đèn. Cũng độ ấy, cậu bé Hán Văn Tình mới học lớp bảy, việc các đoàn văn công sơ tán về làng như một sự kiện, làm ngôi làng rộn ràng hẳn lên. Cậu rất mê kịch, thường trốn học xem các nghệ sĩ tập luyện.

Thấy cậu bé có cá tính và mê kịch, lãnh đạo Đoàn liền thử sức cậu. Không ngờ cậu hoàn thành được bài thi một cách hoàn hảo. Nhưng khi báo cáo lãnh đạo thì bị vướng tiêu chuẩn ngoại hình, vì cậu chỉ cao 1m37, nặng có 34 kg, thế là không đạt. Sau rồi, nhờ các nghệ sĩ Quang Tốn, Bạch Trà bảo lãnh, Tình mới được nhận vào học Trường Sân khấu Việt Nam khóa 1972 - 1976.

Hán Văn Tình kể, do thời gian học đang chiến tranh, giáo trình học tập không nhiều, ông học chủ yếu theo kiểu truyền nghề. May mắn là ông đã được các nghệ nhân lão làng như cụ Tốn, cụ Bạch Trà, cụ Như, cụ Nhi, cụ Ngà tận tình chỉ bảo đủ các ngón nghề diễn, và bản thân ham học, chịu khổ luyện nên đã trưởng thành nhanh.

Nghệ sĩ Hán Văn Tình thừa nhận rằng, cũng do cá tính và một phần tướng mạo, mà trong đời, ông toàn được giao sắm những vai phản diện. Thành công được ở những vai này cũng là một kỳ tích trên sân khấu. Ngay khi mới ra trường ông đã đảm nhận những vai trong các tích tuồng cổ, như vai Tạ Thạch Sư trong vở "Triệu Đình Long cứu chúa". Nhân vật này nhiều mưu mô xảo quyệt, đã cướp ngôi vua. Rồi tiếp đến vai Chu Thiện trong trích đoạn tuồng cổ "Triệt giang đoạt A đẩu".

Chu Thiện là một tên tướng bất tài nhưng ngông nghênh, hống hách. Đến các vở tuồng lịch sử, ông lại sắm vai Kiều Công Tiễn trong vở "Tiếng gọi non sông" nói về thời Ngô Quyền dựng nước. Kiều Công Tiễn là kẻ nghịch tặc, sau đã giết Dương Đình Nghệ. Trong vở tuồng lịch sử "Đề Thám", Hán Văn Tình lại vào vai Tổng đốc Lê Hoan, một viên quan thâm hiểm theo chân bọn thực dân, thẳng tay đàn áp phong trào nổi dậy của nghĩa quân Hoàng Hoa Thám…

Ở các vở tuồng hiện đại sau này, như vở "Tình mẹ" nói về phong trào Xô Viết - Nghệ Tĩnh, ông sắm vai Lý Xăng, một tên chức dịch nhỏ chuyên làm chỉ điểm cho địch. Hay trong vở "Đất suối hoa" nói về người Tây Nguyên đánh Pháp, dựa theo tiểu thuyết "Đất nước đứng lên" của nhà văn Nguyên Ngọc, ông lại sắm vai Chu Rú là một tên theo giặc phản quốc, làm hại cho cách mạng. Ông khoe cũng nhờ vai diễn này được ghi nhận, mà ông được lên lương.

Có thể nói vở tuồng "Không còn con đường nào khác" mà ông tham gia là một bước ngoặt trong sự nghiệp hoạt động nghệ thuật của ông. Vở diễn nói về phong trào Đồng khởi (tác giả Văn Phác), do nghệ sĩ Đoàn Anh Thắng đạo diễn. Ông sắm vai một tên đồn trưởng gian ác. Ông đã vào vai và lột tả được toàn bộ tính cách của nhân vật. Cũng từ vai diễn này, Hán Văn Tình lọt được vào "mắt xanh" của đạo diễn Lưu Trọng Ninh, để từ đây ông bắt đầu chuyển sang thử sức ở lĩnh vực mới, lĩnh vực điện ảnh.

Bắt đầu là bộ phim "Canh bạc" của đạo diễn Lưu Trọng Ninh với vai Lão trọc, rồi đến vai Vàng Đọ trong phim "Vụ áp phe Đông Dương"; vai bác Mùi nuôi quân trong phim "Hoa ban đỏ" và tham gia hàng loạt phim video khác như: "Phía trước là bầu trời"; "Người thổi tù và hàng tổng"; "Bác cả là người sung sướng". Và ông lưu lại trong tâm trí người xem phim truyền hình qua vai Chu Văn Quềnh trong phim dài tập "Đất và người". Người xem biết đến ông nhiều nhất qua vai này, nhiều khi ông mất cả tên gọi cúng cơm, người ta quen gọi ông là Chu Văn Quềnh.

Lại nhớ lần đến thăm nhà ông ở khu tập thể văn công Mai Dịch. Ngày ấy trên tivi đang phát sóng bộ phim "Đất và người", sốt lắm, nhất là vai Chu Văn Quềnh. Đến trưa, vợ con đi vắng cả, ông rủ tôi đi ăn cơm hàng. Đội cái mũ che gần kín mặt, ông bảo: "Tìm chỗ vắng vẻ ta ngồi, ở đây đông người lắm, rất bất tiện". Thế là tôi theo ông lên mạn Cầu Diễn vào một quán thịt chó thưa người. Vừa ngồi được một lúc thì người ở đâu kéo đến cứ chúc rượu, bảo: "Không thể hoãn cái sự sung sướng này được". Thế là phải uống, bã cả người mà họ vẫn chưa tha.

Ngoài đời, Hán Văn Tình không phải người nghiện rượu. Vui thì ông chỉ uống tí chút. Khi vào phim lại đóng vai anh nghiện rượu, đến nỗi có nhiều người nghĩ ông luôn thèm rượu và thiếu rượu, thế là họ thi nhau gửi rượu cho ông.

Giờ đây, trên cương vị là Trưởng đoàn biểu diễn 2 của Nhà hát Tuồng, ngoài việc tổ chức tập luyện các tác phẩm mới để đáp ứng phục vụ khách du lịch mỗi tuần 3 buổi tại rạp Hồng Hà, Bộ Văn Hóa - Thể thao và Du lịch còn giao chỉ tiêu mỗi năm Đoàn phải biểu diễn phục vụ đồng bào miền núi, vùng sâu vùng xa 15 buổi. Ngoài ra, để tạo thêm nguồn thu cho đơn vị, phải liên hệ khắp nơi cho đoàn được đỏ đèn, vì thế, Hán Văn Tình hầu như không còn thời gian rảnh rỗi. Thỉnh thoảng điện cho ông, lại nghe ông bảo đang ở Lào Cai, Tuyên Quang, Bắc Cạn...

Ông tâm sự: Nếu nơi nào chính quyền sở tại quan tâm thì thuận lợi, trái lại thì mình vẫn phải tự làm, vẫn phải diễn. Cũng chính vì bận rộn mà có doanh nghiệp Nga mời cá nhân ông đến lần thứ 3 ông vẫn phải từ chối. Hay các sự kiện tổ chức, các chương trình hài tết có lời mời, nhưng ông không thể tham gia. Mấy năm gần đây có một sự thay đổi nho nhỏ với ông, ấy là vợ ông đã nghỉ hưu, có thời gian chăm cho 2 con nhỏ còn đang đi học, để ông toàn tâm toàn ý cho công việc ở đoàn kịch ông phụ trách.

Hiện tại gia đình ông không còn ở trong khu tập thể Mai Dịch nữa, mà chuyển về phía Cầu Diễn, huyện Từ Liêm. Trên mảnh đất ông mua được, ngoài căn nhà nhỏ, còn có chỗ trồng rau, nuôi gà. Ông bảo, cái tạng ông nó hợp với cảnh thôn quê hơn. Dù chưa đến tuổi nghỉ hưu, nhưng vài năm nay, do sức khỏe đã yếu, có lúc ông tính chuyện nghỉ ngơi, làm người nghệ sĩ tự do cho thanh thản. Ấy là ông tâm tư vậy, chứ tôi biết ông vẫn còn yêu, còn say nghề lắm lắm