Hồi ký nghệ sĩ có bao nhiêu sắc thái?
Trong bối cảnh sàn diễn cải lương đang gặp nhiều thử thách, những tên tuổi như NSND Lệ Thủy có bất cứ hoạt động nghệ thuật nào cũng góp phần kích hoạt sự quan tâm của công chúng.
Trước đây, Nghệ sĩ Ưu tú Mỹ Châu từng phát hành cuốn sách “Chút tạ tình tri âm” dày hơn 250 trang, đã giúp độc giả hiểu thêm về một giai đoạn vàng son của cải lương. Bây giờ, NSND Lệ Thủy tiếp tục bằng hồi ký đáp ứng nhu cầu nghe nhìn của công chúng thời kỹ thuật số.
Cách kể “Một kiếp cầm ca - Sinh ra để hát” gồm 32 tập, để phát sóng trên Youtube là một thử thách đối với nghệ sĩ cao niên như Lệ Thủy. Thế nhưng, may mắn thay, bà có con trai là ca sĩ Dương Đình Trí hỗ trợ tích cực.
 |
| Nghệ sĩ Nhân dân Lệ Thủy. |
Người ta chỉ nhìn thấy một Lệ Thủy xiêm áo lộng lẫy trong các vai diễn, nhưng không ai hiểu được những lầm lũi cay đắng mà bà từng trải qua. Hồi ký đã làm công việc ấy, để những ai hâm mộ Lệ Thủy biết rằng bà từng sinh ra trong một gia đình rất khó khăn “người ta nói người nghèo ăn ngày nay lo ngày mai, còn nhà tôi ăn bữa sáng lo cho buổi chiều không có gạo mà ăn”.
Là chị Hai của bảy đứa em, Lệ Thủy sớm bỏ học để phụ mẹ chăm em. 12 tuổi, Lệ Thủy bước ra khỏi tấm màn nhung để chào khán giả. Thành công nhanh chóng, 16 tuổi thì Lệ Thủy được trao giải Thanh Tâm. Từ đó đến nay, Lệ Thủy là một ngôi sao của nghệ thuật truyền thống đặc trưng Nam bộ. Bà không vướng scandal nào, bà sống êm ấm bên chồng và ba đứa con.
Hồi ký “Một kiếp cầm ca - Sinh ra để hát” có phải một sản phẩm ăn khách không? NSND Lệ Thủy chia sẻ: “Thú thật tôi không nghĩ ra sản phẩm này để buôn bán, lấy lại vốn. Mục đích của tôi làm để kỷ niệm như một gia tài của gia đình. Sau này con cháu sẽ biết bà của mình là Lệ Thủy đã đi hát cải lương và trải qua những khó khăn như thế nào. Tôi cũng đâu biết xin tài trợ. Khi mà xin tài trợ thì rất là khó khăn, phải làm thủ tục và giấy tờ thì công ty mới chi tiền. Tôi sợ mang tiếng vì sẽ có nhiều vấn đề xảy ra nên tự mình làm là tốt nhất!”.
Cách làm hồi ký của NSND Lệ Thủy hơi độc đáo, nên cũng chưa có công ty giải trí nào đồng hành. Ngược lại, những hồi ký của nghệ sĩ khác được phát hành dưới dạng cuốn sách thì có rất nhiều đơn vị xuất bản tranh nhau đầu tư in ấn rất công phu và quảng bá rất rầm rộ. Hồi ký của NSND Kim Cương có tên gọi “Sống cho mình, sống cho người” và hồi ký của Nghệ sĩ Ưu tú Thành Lộc có tên gọi “Tâm thành và lộc đời” đều có số lượng phát hành hàng vạn bản và bán đắt như tôm tươi, khiến các nhà văn chuyên nghiệp cũng phải ganh tỵ.
Tuy nhiên, khi hồi ký được cộng thêm bài toán kinh doanh, thì lại phát sinh không ít tình huống dở khóc dở cười. Thứ nhất, đơn đặt hàng của đối tác đã hình thành biên độ cảm xúc cho nhân vật muốn bộc bạch sự riêng tư. Thứ hai, bản quyền giữa nghệ sĩ và người chấp bút hơi khó rạch ròi. Mọi chuyện hôm nay có thể êm thắm, nhưng ngày mai chẳng ai đoán được. Bởi lẽ, khi nghệ sĩ không còn nữa thì những thế hệ thừa kế sẽ chi phối ngược lại bản quyền và tranh chấp với người chấp bút là điều có thể mường tượng rõ ràng.
Hầu hết nghệ sĩ đều nhờ người chấp bút hồi ký, trừ những người có khả năng viết lách như NSND Đặng Nhật Minh. Riêng ca sĩ Ái Vân, ban đầu nhờ người chấp bút, nhưng sau đó tự viết và có bạn bè hiệu đính giùm. Do vậy, cuốn hồi ký “Để gió cuốn đi” của ca sĩ Ái Vân có giọng điệu riêng biệt và hấp dẫn. Ngược lại, có không ít hồi ký của nghệ sĩ được chấp bút bởi một… nhóm tác giả, mỗi người viết một quãng đời, nên tổng thể cuốn sách hơi chệch choạc và rời rạc!
Không ai đòi hỏi hồi ký của nghệ sĩ phải chất chứa những ưu tư về thăng trầm thời cuộc, như hồi ký của các bậc tri thức cỡ học giả Nguyễn Hiến Lê hoặc học giả Đào Duy Anh. Thế nhưng, nếu hồi ký của nghệ sĩ chỉ hướng đến sự tò mò và nhằm thỏa mãn sự tò mò từ phía một bộ phận công chúng hiếu kỳ, thì cũng hơi lãng phí sự chờ đợi mà giới mộ điệu dành cho thần tượng.
Vì không có ý thức gìn giữ tư liệu cá nhân, nên phần lớn hồi ký của nghệ sĩ được hình thành một cách chắp vá những ký ức lẫn lộn. Điều này rất nguy hại, làm ảnh hưởng đến tính chính xác và tính thuyết phục của hồi ký. Mặt khác, phải trách những người chấp bút hồi ký của nghệ sĩ cũng chưa chuyên nghiệp trong công việc nhiều cám dỗ và lắm rủi ro là tái dựng một chân dung từ các mảnh ghép phủ bụi thời gian.
Một khuyết điểm dễ dàng nhận ra ở hồi ký của nghệ sĩ là sự mơ hồ các tình huống và các chi tiết. Ví dụ, nghệ sĩ bày tỏ “vai diễn của tôi đã nhận được sự tán thưởng nhiệt liệt” thì chỉ có ý nghĩa đãi bôi, mà phải trích dẫn cụ thể lời khen ngợi thể hiện ở nơi nào, hoặc lời khen ngợi xuất phát từ ai. Còn nghệ sĩ thổ lộ “thù lao của tôi đạt số tiền kỷ lục là 30 triệu đồng”, thì phải đưa ra căn cứ giá vàng thời điểm ấy bao nhiêu hoặc một triệu đồng thời điểm ấy có thể mua sắm tài sản gì…
 |
| Hồi ký của ca sĩ Khánh Ly. |
Hồi ký không chấp nhận tin đồn, do đó từng thông tin phải được phản biện cụ thể và rành mạch! Nếu nghệ sĩ cứ thao thao bất tuyệt và người chấp bút cứ hồn nhiên ghi lại nguyên văn, thì chẳng khác gì cùng nhau tạo thêm bức màn sương khói cho gương mặt cần được nhận diện sắc nét qua hồi ký!
Nói một cách sòng phẳng, kỹ thuật của hồi ký không quan trọng bằng số phận của nghệ sĩ. Sống sao để có chuyện kể lại là bước thứ nhất, còn bước thứ hai là kể sao cho người khác tin cậy. Mọi yếu tố thổi phồng thành tích hoặc đánh bóng nhân cách đều vô nghĩa trong hồi ký. Bởi lẽ, không có sự tô vẽ nào đủ sức đánh tráo giá trị tồn tại của nghệ sĩ theo dòng chảy nghệ thuật.
Sau những tranh cãi ồn ào xung quanh hồi ký “Yêu và sống” của Lê Vân do Bùi Mai Hạnh chấp bút, thì giới nghệ sĩ dường như chọn thái độ an toàn để kể lại đời mình. Đó là một bước lùi cho chất lượng hồi ký của nghệ sĩ. Cũng may, dù chưa hẳn hoàn toàn do một mình ca sĩ Khánh Ly tự viết, nhưng cuốn sách “Đằng sau những nụ cười” lại đạt được những yếu tố cần thiết của hồi ký. Ca sĩ Khánh Ly dùng nước mắt để viết “Đằng sau những nụ cười”, nên những dòng bẽ bàng và những trang ngậm ngùi đã giúp khán giả hiểu hơn người đàn bà lừng danh hát nhạc Trịnh.
Hồi ký được xếp vào dòng văn chương tự sự, vì nó là tấm gương soi rọi dĩ vãng, hấp thu cả ánh sáng lấp lánh lẫn bóng tối âm u từng khỏa lấp một mệnh kiếp trên cõi dương gian. Những người sống giả tạo, sống khép kín, sống thờ ơ, sống nông cạn… thì không thể có hồi ký đúng nghĩa hồi ký. Tuy nhiên, khi đã kể chân thật về người khác thì phải chân thành phán xét bản thân.
Sở dĩ hồi ký “Một đời giông bão” của diễn viên Thương Tín gây “giông bão” cho những người liên quan với các cuộc tình điên đảo lẫn cuộc tình chớp nhoáng, vì nhân vật chính không nhìn thấy trách nhiệm của mình trong những “giông bão” ấy.
Diễn viên Thương Tín chỉ hả hê kể về những bóng hồng đi qua đời mình, mà không hề có chút băn khoăn hay chút dằn vặt cho bao nhiêu tai ương từ một người đàn ông đa tình đối với những người đàn bà yếu đuối. Nói cách khác, ở những khoảng trống giữa nhớ và quên, giữa đúng và sai, hồi ký của diễn viên Thương Tín đã thiếu cái âu lo về phẩm giá và lương tri mà một nghệ sĩ đích thực phải theo đuổi và tôn thờ!
Nếu như hồi ký của nghệ sĩ đã thịnh hành ở phương Tây từ lâu, thì thể loại này chỉ mới nhen nhóm ở nước ta. Sự thưa vắng những người chuyên viết tiểu sử nhân vật đã khiến hồi ký của nghệ sĩ đang tạm dừng mức độ giải trí. Hồi ký của nghệ sĩ nếu chỉ lớn giọng khoe khoang hoặc rao giảng đạo đức, thì không ai hứng thú.
Nghệ sĩ là những người đặc biệt, có cái năng khiếu trời cho và có cái trả giá riêng tư để đạt được sự nghiệp. Trong hồi ký của nghệ sĩ, đôi khi sự nao núng, sự lầm lạc, sự bồng bột lại thú vị hơn sự ngọt ngào được thương lượng và sự ngăn nắp được dàn xếp.
