Hành trình trở về của Xẩm
Xẩm, xưa vốn gắn liền với thân phận những người hát rong và bị đánh đồng với người ăn xin, nên người hát xẩm vốn bị rẻ rúng, coi thường. Nhất là khi truyền nhân cuối cùng của xẩm, nghệ nhân Hà Thị Cầu qua đời, xẩm càng trở nên chống chếnh.Ít ai còn biết hát xẩm.Xẩm có nguy cơ biến mất trong đời sống.
Cách đây hơn 10 năm, nhóm Xẩm Hà Thành ra đời, cũng chừng đó năm, các bạn trẻ gồm nhạc sĩ Nguyễn Quang Long, ca sĩ Mai Tuyết Hoa, Khương Cường gồng mình lên để đưa xẩm vào đời sống. Năm 2005, sau nhiều năm nghiên cứu và tìm hiểu về âm nhạc truyền thống, nhận ra những khoảng trống về xẩm, lại có duyên gặp gỡ nhạc sĩ Thao Giang, Hạnh Nhân, GS.TS.NGND Phạm Minh Khang…
Nguyễn Quang Long, Mai Tuyết Hoa và Khương Cường đã cùng với họ quyết tâm phục hồi để bảo tồn và duy trì nghệ thuật hát xẩm. Năm 2006, một CD về xẩm Hà Nội ra đời và một chiếu xẩm hàng đêm vào tối thứ bảy được duy trì ở khu vực chợ đêm Đồng Xuân. Cũng ở đó, nhiều nhân sĩ, trí thức đã đến thưởng thức một không gian riêng của xẩm như giáo sư Trần Văn Khê, giáo sư Nguyễn Thuyết Phong, nhà thơ Nguyễn Duy…
 |
| Một tiết mục biểu diễn của nhóm hát xẩm Hà Thành. |
Và những đốm lửa đã được nhóm Xẩm Hà Thành và những người thầy miệt mài, bền bỉ thắp lên như thế, để xẩm đi vào đời sống. Nhớ lại chặng đường gian nan đó, nhạc sĩ Nguyễn Quang Long ngậm ngùi nói: "Xẩm là một nét văn hóa quen thuộc của Hà Nội 36 phố phường, nhưng nó gần như vắng bóng trong đời sống.
Từ trước đến nay người ta vẫn coi xẩm không phải là nghệ thuật mà chỉ là những khúc hát của kẻ hát rong, đầu đường xó chợ.Tôi nghĩ, nếu mình không làm thì một nét văn hóa đời sống tinh thần sẽ biến mất.Vì thế, nhóm chúng tôi đều nhất tâm coi đó là nghiệp, là tâm huyết và đam mê của mình, để góp phần bảo tồn, duy trì xẩm trong đời sống hiện đại".
Nhóm Xẩm Hà Thành, mỗi người đều có một công việc khác để mưu sinh. Nhưng họ có một điểm chung là tình yêu với xẩm. Hơn 10 năm, hành trình dài và bền bỉ đó được nuôi dưỡng bằng tình yêu của các nghệ sĩ trẻ.
"Kể cả bỏ tiền túi ra thì chúng tôi vẫn muốn duy trì chương trình ít nhất mỗi năm một lần, để mọi người biết, xẩm vẫn tồn tại trong đời sống.Từ trước đến nay, mọi người nghĩ xẩm chỉ gắn liền với những làn điệu buồn thương, xẩm không bao giờ hát vào ngày xuân.Nhưng xẩm không chỉ có lúc buồn, mà còn có cả những giai điệu vui.Những nỗ lực của chúng tôi để đưa xẩm vào đời sống và để mọi người hiểu rằng, xẩm gắn với những vui buồn của cuộc đời, chứ không phải của những người hành khất, những thân phận nghèo khó".
Nhiều MV xẩm đã ra đời, gắn liền với những sự kiện nóng của đất nước như MV "Xẩm trà đá", "Xẩm giao thông", MV "Tiểu trừ cướp biển" được nhiều người thích.
Đầu Xuân mới Đinh Dậu 2017, nhóm Xẩm Hà Thành ra mắt MV "Tương tư" như một món quà tri ân khán giả. Nhóm chọn bài "Tương tư", một bài thơ nổi tiếng của thi sĩ Nguyễn Bính để thực hiện trên điệu xẩm Tàu điện đặc trưng của Hà Nội.Đây cũng là bài xẩm nhóm trình diễn thường xuyên ở đền Vua Lê trên phố đi bộ Lê Thái Tổ và nhận được sự hưởng ứng nhiệt liệt của khán giả.
"Tương tư" là một bài xẩm nói về tình yêu đôi lứa. Tình yêu đầy ý nhị của những chàng trai cô gái chốn thôn quê xưa kia với nội dung nhớ nhung, mong mỏi và khát khao đến được với nhau, được yêu nhau và được sống bên nhau trọn đời.
MV xẩm "Tương tư" đã tái hiện lại một không gian Hà Nội xưa, cổ kính, hoài niệm.Điệu xẩm tàu điện trữ tình gần gụi đậm chất 36 phố phường.Lần đầu tiên MV này có sự xuất hiện của nghệ sĩ đàn bầu Phạm Trang.Đàn bầu vốn là nhạc cụ đầu tiên của Xẩm, nhưng trong hành trình của xẩm, các nghệ nhân xưa đã thay thế đàn bầu bằng đàn nhị.
Phạm Trang, thành viên mới của nhóm xẩm Hà Thành sinh ra trong một gia đình truyền thống. Ông nội của Phạm Trang là một nghệ nhân chế tác nhạc cụ truyền thống nổi tiếng đất Hà Thành, có cửa hàng tại Hàng Nón. Đặc biệt, xưa kia cụ Trùm Nguyên, một trùm xẩm Hà Nội những năm 70 của thế kỷ trước thường ghé qua trò chuyện và nhờ ông nội Trang chế tác hoặc sửa chữa đàn.
Phục dựng xẩm trong đời sống vốn bị che lấp bởi quá nhiều những giá trị, những mối bận tâm, hẳn là một hành trình gian nan. Gian nan hơn vì nó được khởi nguồn từ tình yêu của những người trẻ. Không kinh phí hoạt động, không có sự hỗ trợ từ phía nhà nước, tất cả các dự án của xẩm đều xuất phát từ tâm huyết và sự chung tay của cộng đồng, bạn bè, những người say mê âm nhạc truyền thống.
Cũng nhờ tình yêu đó mà nhóm thực hiện được nhiều dự án phi lợi nhuận dành cho sự hồi sinh của xẩm trong đời sống hôm nay. Những đêm xẩm Hà Thành hay "Xẩm và đời" đều nhận được sự chung tay của mọi người, dù không phải là chương trình thương mại mang hơi hướng thị trường.
 |
| Chuẩn bị sân khấu để quay MV “Xẩm trà đá”. |
Hỏi Nguyễn Quang Long, thành viên tích cực của nhóm xẩm Hà Thành, có bao giờ anh nản, anh cười: "Chúng tôi đến với xẩm không vì một lý do cá nhân nào. Chỉ đơn giản bằng tình yêu nghệ thuật và mong muốn góp phần làm hồi sinh dòng nhạc đặc sắc nhưng bị lãng quên. Một tình yêu bền bỉ không vụ lợi". Phận đời của xẩm gian nan, không danh phận, không có môi trường hoạt động.
Nhiều năm nay, nhóm lập các câu lạc bộ, dạy miễn phí để tìm kiếm tài năng.Nhưng rồi, nhân tài vốn đã hiếm, lại chẳng mấy ai đắm đuối với thứ không có danh phận, cũng chẳng bạc tiền.Nhưng tình yêu đã được đáp trả bằng tình yêu.10 năm qua, những nỗ lực của "thầy trò nhà xẩm" đã có những tín hiệu vui.Những câu lạc bộ xẩm ở Hà Nội, Ninh Bình Hải Phòng đã được thành lập. Quảng Ninh, Bắc Ninh cũng đang muốn Xẩm Hà Thành hỗ trợ chuyên môn để thành lập nhóm. Đây đó, thoảng hoặc, ta được nghe một câu hát xẩm trong nhân gian…
Nhạc sĩ Nguyễn Quang Long kể lại những câu chuyện xúc động khi Nhóm Xẩm Hà Thành biểu diễn 4 tháng ở phố đi bộ Bờ Hồ. Những câu chuyện đã gìn giữ niềm tin yêu cho anh và các nghệ sĩ trẻ. Một cụ già 85 tuổi ở quận Hoàng Mai đã nhờ con dâu và cháu trai đưa lên tận nơi, mong muốn nghe một bài xẩm tàu điện rồi về.
Hôm đó, cụ đến thì phẩn xẩm đã hết, biết nguyện vọng của cụ, Mai Tuyết Hoa đã không ngần ngại ra hát tặng cụ một bài. Cụ xúc động cầm tay Hoa mãi. Rồi có những đêm mưa gió, nhóm định nghỉ, nhưng khán giả vẫn đứng đấy, đội ô, đội nón, che túi ni lon trên đầu để được nghe xẩm. Nhiều tiếc nuối đã được nhắn gửi cho nhạc sĩ Nguyễn Quang Long khi nhóm có ý định dừng biểu diễn ở Bờ Hồ. Đạo diễn âm thanh Phan Tiến đã từ chối nhiều lời mời tham gia các chương trình lớn để dành thời gian cho xẩm Hà Thành.
Anh Tiến cũng là một người sinh ra ở Hà Nội và lớn lên ở phố Cổ. Anh nói: "Hát xẩm phải mộc mạc, gần gụi, nhấn nhá, tưởng thô mà tinh tế". Rồi cũng từ xẩm, nhóm Xẩm Hà Thành đã đi nhiều nơi trên thế giới giới thiệu về xẩm và văn hóa Việt, Anh, Pháp, Mỹ.
Nghệ sĩ Mai Tuyết Hoa cũng cho biết: "Bên cạnh việc phục hồi truyền thống, chúng tôi muốn mang những yếu tố đương thời vào. Nghệ thuật là một dòng chảy, nếu chỉ bảo tồn thôi, nó sẽ bị ngắt quãng. Tôi muốn mọi người nghe cái cũ trong tâm thế mới, trong sự sáng tạo mới, bởi xẩm luôn gắn với đời sống thường ngày". Đó cũng là cách những người trẻ đưa âm nhạc truyền thống vào đời sống đương đại, để cho dòng chảy ấy không bao giờ ngưng lại.
Còn nhớ những MV "Xẩm trà đá", "Xẩm giao thông", "Xẩm tiểu trừ cướp biển" đậm chất đời sống, thế sự nhanh chóng lan truyền trên mạng. Những album vẫn đang được hoàn thiện để cho ra mắt khán giả trong thời gian gần nhất.Và một phiên bản karaoke xẩm sẽ ra đời để xẩm được đến gần hơn với công chúng.
Từ một giai điệu gần như thất truyền, xẩm đang trở lại trong đời sống, gần gụi, mộc mạc như nó vốn thế.Đó là nỗ lực không ngừng của những người trẻ, nhóm "Xẩm Hà Thành". Dù hành trình đó thật gian nan, nhưng họ chưa bao giờ ngừng tin yêu rằng, xẩm sẽ trở về đời sống bằng chính những giá trị tinh hoa của nó.
