Văn hóa tranh luận trên mạng xã hội
Cần tỉnh táo và lựa chọn đúng đắn
Nguyễn Hồng Lam
Càng ngày, những vấn đề chính trị, thời sự của xã hội đất nước càng được quần chúng nhân dân quan tâm nhiều hơn, bàn luận nhiều hơn. Gia tăng không khí tranh biện sôi nổi có thể xem là một tín hiệu tích cực, dân chủ trong lộ trình phát triển văn hóa xã hội. Người dân đang ngày càng cởi mở và có trách nhiệm hơn đối với xã hội và đất nước - một thể hiện rõ nét của ý thức công dân.
Nhưng văn hóa tranh biện đang bộc lộ những lỗ hổng, những khiếm khuyết, lệch lạc… khó có thể khắc phục trong một sớm một chiều. Điều này xuất hiện không chỉ trên mạng xã hội mà ngay cả trên báo chí và hệ thống truyền thông chính thống.
Người Việt hiếu thắng khi tranh luận. Người Việt hăng tranh cãi để giành phần hơn, phần thắng nhưng rất thiếu chỗ dựa, cơ sở lý tính đầy đủ và chính xác để làm sáng tỏ chân lý. Điều này dường như trùng khít với một nhận định được đưa ra trong cuốn "Tâm lý học đám đông" của Gustave Le Bon: "Cái đáng sợ nhất là người ta không nói bằng tiếng nói của bản thân, mà luôn núp sau một tập thể, nâng cao nó thành tiếng nói của một giai tầng trong xã hội và tự cho mình là chính nghĩa tuyệt đối".
Người ta dễ thấy rằng người Việt đang trong giai đoạn thiếu, hoặc yếu nền tảng văn hoá tranh luận. Chúng ta chỉ có ngôn từ để cãi vã và hơn thua.
 |
| Mạng xã hội là con dao hai lưỡi, vì vậy tranh luận trên mạng xã hội nếu không kiểm soát được cảm xúc, dễ gây tổn thương cho người khác. (Ảnh mang tính minh họa) |
Trên mạng xã hội, người ta dễ bị ảnh hưởng bởi đám đông, hoặc ưa lợi dụng tâm lý đám đông để che giấu trách nhiệm của bản thân. Tự nhiên chủ nghĩa, người ta cho rằng không cần tôn trọng đối thủ tranh biện, tha hồ xỉ vả, văng tục, “chụp mũ” người đối thoại... Đó là cách tự hạ mình, lưu manh hóa khi tranh luận. Dữ kiện đưa ra không giúp trở thành lập luận làm sáng tỏ vấn đề, chỉ thỏa mãn việc trút bức xúc của bản thân và chà đạp đối thủ. Tinh thần cao cả, trong sáng, hướng thượng trong tranh luận biến mất.
Đặc trưng của mạng xã hội là tính tương tác thuận lợi và nhanh chóng. Trên mạng xã hội, người ta dễ dàng gặp những người cùng sở thích, cùng yêu hoặc ghét những thứ như nhau. Mỗi người tham gia mạng xã hội đều có xu hướng xích lại gần nhau trong một nhóm có cùng khuynh hướng suy nghĩ, đồng dạng lập luận và phù hợp sở thích. Tương tác trên mạng xã hội dễ bị ảnh hưởng bởi chính ý kiến mà người chủ trang nêu ra.
Phản ứng xã hội mang tính nhị nguyên: hoặc đồng thuận, hoặc phản đối. Lâu dần, người tham gia mạng xã hội sẽ có xu hướng loại bớt khỏi danh sách bạn bè thường xuyên giao tiếp những người có chính kiến hoặc cách nhìn không phù hợp và tụ họp thành nhóm những người đồng tình.
Rốt cục, sau một quá trình tương tác lâu dài, người ta chỉ được cung cấp những thông tin một chiều, được đọc những lời vừa ý. Theo thời gian, vì thiếu tỉnh táo, người ta sẽ hoàn toàn không hiểu được các quan điểm khác mình.
Điểm thiếu hụt chính là nhận thức. Hạn hẹp hiểu biết cộng với niềm tin ngây thơ, bị lôi kéo vào hội chứng đám đông đang đẩy đa số người phát ngôn trên mạng sa vào vũng lầy dân túy chủ nghĩa, có xu hướng đả phá, truy tận gốc, “bức tử” giới mà họ coi là có quyền chức, là lớp tinh hoa, nhiều đặc quyền đặc lợi.
Và họ chính là "đám đông" mà đám dân chủ cơ hội (tôi không nói những người mang tư tưởng dân chủ thực sự) muốn lợi dụng, kích động để tạo "hậu thuẫn". Các KOLs (Key opinion leaders - những người có ảnh hưởng đối với cộng đồng ở trên mạng) đều có một lượng lớn người hâm mộ (fans) đông đảo dạng này.
Người hâm mộ luôn tung hô, ủng hộ điên cuồng các “thần tượng” nhưng chưa chắc đã biết là đang ủng hộ cái gì, đúng hay sai. Các bài viết lợi dụng đám đông, sặc mùi dân túy đó cũng thường chẳng có nội dung gì hay ho, chỉ đơn giản là chửi chế độ, chửi nhà nước - chính quyền hoặc nói lấy được, thậm chí bịa đặt và nói càn...
Tuy đông đảo, nhưng lượng người hâm mộ không thể thành một lực lượng xã hội thật sự. Họ chỉ là tập hợp một số đông thiếu chủ kiến, dễ bị lung lay và bị lợi dụng, kích động. Họ rất dễ cùng công kích thóa mạ một chủ trương, một chính sách, một hiện tượng, một vụ việc khiến họ bất mãn, để rồi ngay sau đó quay sang công kích, mạ lị lẫn nhau. Họ mang sẵn trong óc tinh thần hư vô chủ nghĩa, không có mấy ý thức chính trị rõ ràng. Họ chỉ áp đảo dư luận bằng số đông.
Ngay cả các “hot KOLs” cũng rất dễ sa lầy vào cái bẫy do chính mình tạo ra. Sự tung hô của đám đông khiến họ ngày càng lún sâu vào việc viết, trình bày sao cho hợp khẩu vị đám đông, để rồi chính họ sẽ rơi tõm vào vũng bùn tha hóa. Họ trở nên ảo tưởng độc tài truyền thông, một dạng cá nhân ảo tưởng vĩ cuồng khi được đám đông dại dột và thiếu tỉnh táo sùng bái, tung hô thành thần tượng.
Trong bài viết khá dài có tựa "Narrative Techniques of Fear Mongering" (Kỹ thuật thổi phồng nỗi ám ảnh sợ hãi), nhà báo Mỹ Barry Glassner đã từng nhận định: "Lúc tốt nhất, mạng xã hội đem lại tiếng nói cho những người yếm thế, đưa bất công ra ánh sáng; còn lúc tệ nhất, nó là vũ khí huỷ diệt thanh danh hàng loạt, khuếch đại những phỉ báng, bắt nạt sự ngu ngốc vô tình của con người. Mạng xã hội là một con dao hai lưỡi. Chọn cách kiểm soát và sử dụng nó như một người đầy tớ tốt hay chấp nhận nó chi phối như một ông chủ xấu của chính ta, điều đó hoàn toàn phụ thuộc và sự sáng suốt của mỗi cư dân mạng".
Chọn sự tỉnh táo, có trách nhiệm với bản thân và xã hội hay cảm tính thả mình trôi theo sự vô trách nhiệm, dạt dần về phía hư vô chủ nghĩa, đó vừa là phẩm chất, vừa thể hiện năng lực của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, cần nhớ rằng bất kỳ trong hoàn cảnh hay trường hợp nào, một lập luận tốt là một lập luận dựa trên lý lẽ và bằng chứng. Nó phải thỏa mãn hai điều kiện là tính hiệu lực và tính đúng đắn.
Luật sư Hà Hải, Phó Chủ nhiệm Đoàn Luật sư TP Hồ Chí Minh: Cần tiến tới xây dựng bộ quy tắc trong văn hóa tranh luận
Hồ Chủ tịch từng nhấn mạnh: “Muốn xây dựng CNXH, phải có con người XHCN”. Theo cương lĩnh mới của Đảng, muốn xây dựng một đất nước “công bằng, dân chủ, văn minh” cần phải có một dân tộc “văn minh, công bằng, dân chủ”.
Trên phương tiện thông tin đại chúng, chúng ta có nhiều bài viết bảo vệ Đảng, chế độ. Không ít bài viết đã bám sát thực tiễn, lập luận sắc bén, thẳng thắn, mang tính thuyết phục cao. Đáng tiếc, cũng không ít phát biểu, nhận xét toàn đi “trên mây”, ca ngợi thành tích một chiều và cường điệu, hô vang các khẩu hiệu. Cách làm ấy không những không thuyết phục mà còn làm cho độc giả cảm thấy chán nản. Nguy hiểm hơn, nó đẩy mọi thứ tới trước bờ vực hoài nghi và phản đối.
 |
Ngược lại, rất nhiều bài viết tuy nhân danh mục đích phản biện xã hội, nhân danh học thuyết này, quan điểm nọ lại quên mất rằng chẳng có thứ chủ nghĩa học thuyết nào là độc quyền chân lý, cũng chẳng có phương pháp nào, lập luận nào là bất biến. Tất cả chỉ là phương tiện để đạt mục đích trong tranh luận. Chúng chỉ giúp nhìn nhận vấn đề hợp lý, sát thực tiễn và tích cực hay không mà thôi.
Trong xã hội chúng ta, di sản văn hóa Nho giáo vẫn còn rất đậm nét. Ta vẫn còn mang mầm tư duy độc đoán ngay trong tâm thức của mình và thường bê nguyên sự độc đoán đó vào để áp đảo người đối thoại.
Về mặt khoa học, một lập luận có hiệu lực khi sự thật của các tiền đề đảm bảo sự thật của kết luận, hay việc các tiền đề đúng đảm bảo việc kết luận đúng. Tính hiệu lực của một lập luận không quan trọng ở sự đúng sai của từng tiền đề. Tính hiệu lực chỉ đề cập đến việc lập luận của tác giả có theo quy luật của logic hay không.
Trong phần nhiều các lỗi ngụy biện thường gặp của người Việt, có một tâm lý cơ bản hiện rõ khi tham gia tranh luận, đó chính là tâm thế hiếu thắng, không tôn trọng người đối thoại.
Ðể hoạt động phản biện xã hội với ý nghĩa tích cực, trước hết có một nguyên tắc cần tuân thủ là phải dựa trên nền tảng tri thức, thái độ khách quan, lấy lợi ích của cộng đồng, quốc gia làm mục đích.
Suy cho cùng, các phản biện xã hội hay tham gia tranh luận cũng chỉ nhằm mục đích được nói lên tiếng nói của người dân. Nguyện vọng của người dân chỉ có thể được thể hiện đúng, thông qua một cá nhân hay tập thể hiểu biết, được cung cấp đầy đủ thông tin. Mọi cuộc tranh luận vì vậy cần được diễn ra trên cơ sở đối thoại hiểu biết, cảm thông và tôn trọng lẫn nhau.
Ngoài các chuẩn mực về pháp lý và đạo lý, hành vi của một cá nhân, nhất là hành vi của quan chức và những người có ảnh hưởng xã hội lớn (văn nghệ sĩ, người nổi tiếng, giới doanh nhân thành đạt…) còn bị đánh giá theo các chuẩn mực về văn hóa chính trị. Theo các chuẩn mực này, hành vi của một người có vị trí xã hội có thể phân định ra thành: đúng đắn về chính trị và không đúng đắn về chính trị. Một hành vi gây bất bình hoặc làm tổn thương cho công chúng thì bị coi là không đúng đắn về chính trị.
Để tranh luận và phản biện không dẫn đến tổn thương xã hội, chúng ta cần phải có văn hóa phê bình thật sự. Ý thức văn hóa phải bắt đầu từ dạy và học cơ bản, bằng những quy ước xã hội được đưa vào các cấp giáo dục, các hoạt động văn hóa - xã hội. Chúng ta không hy vọng sẽ có được văn hóa phê bình trong ngày một ngày hai. Có thể phải trải qua vài thế hệ, những đánh giá, nhận xét mới có thể ổn định trong văn hóa phê bình.
Bà Nguyễn Thị Hương- Viện Nghiên cứu phát triển TP Hồ Chí Minh Tham gia mạng xã hội cần phải tránh cảm tính
Mark Elliot Zuckerberg từng phát biểu: “Bạn có trang cá nhân của bạn, và nếu bạn không có ý định hãm hại người khác thì có thể đăng tải nội dung bất kỳ lên trang của mình, thậm chí khi người khác không đồng ý hoặc cảm thấy phản cảm”. Ngay từ đầu, người sáng lập ra mạng xã hội Facebook đã nhấn mạnh cả hai mặt: quyền tự do bày tỏ của cá nhân và trách nhiệm xã hội của người sử dụng mạng xã hội như phương tiện và công cụ giao tiếp.
 |
Thiếu ý thức về cả hai quyền và trách nhiệm đó, phản biện xã hội sẽ dễ chỉ là ý kiến chủ quan, cảm tính và phiến diện, thậm chí cực đoan, không đóng góp với tiến trình phát triển xã hội mà còn cản trở. Đó là khi cá nhân nêu quan điểm không đặt quyền lợi cộng đồng xã hội lên ý thích hay mục đích cá nhân. Tham gia mạng xã hội như vậy là vô trách nhiệm
Tiếp nhận các quan điểm từ mạng xã hội cũng cần có ý thức rõ ràng, trên cơ sở xác định rõ vị trí và mục đích của bản thân. Trong xã hội luôn có sự phân chia giai cấp, tín ngưỡng, tôn giáo, gần hơn là quan điểm, ý thích. Chúng đều gắn với quyền lợi cá nhân. Chừng nào chúng ta chưa biết phân biệt được lợi ích của giai cấp này hay của giai cấp khác, qua những câu nói, lời tuyên bố và những lời hứa hẹn có tính chất đạo đức, tôn giáo, chính trị - xã hội, thì trước sau, bao giờ chúng ta cũng vẫn là kẻ ngốc nghếch bị người khác lừa dối và tự lừa dối chính mình về chính trị.
Trong một thời gian dài, xã hội chúng ta vẫn đề cao nền văn hóa đặc trưng theo chủ nghĩa tập thể, lấy số đông làm chuẩn, coi chân lý thuộc về số đông. Phần nào nghiễm nhiên yếu tố cá nhân sẽ bị coi nhẹ. Tuy nhiên, hầu hết các phát kiến, sự sáng tạo, sự thay đổi đều mang dấu ấn cá nhân, đánh dấu vị thế tiên phong của người phát kiến.
Ủng hộ nó thường chỉ là một thiểu số. Khi xuất hiện, bao giờ nó cũng gây hoài nghi, tranh cãi, thậm chí sẽ bị công kích dữ dội bởi đa số đã quen thuộc với một thực tế được định dạng. Bởi vậy, việc thiếu suy xét khách quan không thể tạo ra văn hóa tranh luận được.
Các xã hội Âu - Mỹ người ta dùng tư duy duy lý. Để trình bày ý kiến về một vấn đề, người ta sẽ phải dùng khái niệm, thậm chí phải trên cơ sở thống nhất khái niệm, sau đó lựa chọn phương pháp để tranh luận. Tranh luận sẽ tạo động lực cho sự phát triển. Khi chưa có được sự tranh luận đúng nghĩa, cởi mở thì sự phát triển sẽ vẫn có những rào cản. Chúng ta chỉ mới bắt đầu vào xã hội hiện đại nên vẫn mang tàn dư của một xã hội tiểu nông, thậm chí cả xã hội phong kiến khi hành xử. Muốn có một nền văn hóa tranh luận, chúng ta phải tự tháo dỡ những rào cản tư tưởng này.
Ông Nguyễn Văn Nhựt Quý - Giám đốc Ngân hàng Đông Á chi nhánh Đồng Nai: Tranh luận xã hội không phải là công kích cá nhân
Một chiếc tách đã đựng đầy nước thì không thể rót thêm trà. Cảm xúc còn choán hết tâm trí thì sẽ không có chỗ cho trí tuệ và giải pháp nảy sinh. Tôi nghĩ, đó là điều tối kỵ trong văn hóa tranh luận. Suy cho cùng, tranh luận là để làm sáng tỏ vấn đề hơn là để tranh thắng bại. Một khi bước vào tranh luận với một đầu óc mang sẵn những định kiến cá nhân cực đoan, chúng ta sẽ không còn đủ tỉnh táo để nhìn nhận sự hợp lý trong ý kiến, lập luận của người đối thoại. Lúc đó, ta chỉ còn cuộc cãi vã. Tính chất phản biện xã hội biến mất.
Những ồn ào quanh phát biểu của đôi vợ chồng ca sĩ Mỹ Linh - nhạc sĩ Anh Quân vừa qua là một ví dụ. Xã hội tưởng chừng như đã bị gây phiền nhiễu, không dẫn tới sự hiểu biết tích cực.
 |
Trong chuyện công kích phát ngôn của vợ chồng Mỹ Linh - Anh Quân quanh chuyện nên hay không xây Nhà hát Giao hưởng, cả hai phía chủ thể phát ngôn đều nhầm lẫn trong cùng một vấn đề. Nhầm lẫn trong nhận thức xã hội dẫn đường đồng thời kéo theo những ngụy biện, thậm chí dẫn đến sự dối trá.
Tôi nghĩ, vợ chồng nghệ sĩ Mỹ Linh - Anh Quân không sai khi đề cao âm nhạc, cũng như bày tỏ mong muốn và ủng hộ việc nhà nước đầu tư cơ sở hạ tầng để phát triển âm nhạc. Điểm thiếu khôn ngoan của họ là lựa chọn không đúng thời điểm và vụ việc để nêu quan điểm. Họ mơ hồ và thiếu nhạy cảm chính trị, dẫn đến xác định sai tâm thế khi phát ngôn, tuyên bố.
Ca sĩ Mỹ Linh phát biểu không đúng lúc, đưa vấn đề lợi ích hàn lâm của âm nhạc ra khi dư luận đang có nhiều bức xúc đời sống, quyền lợi chưa được giải quyết minh bạch. Nhạc sĩ Anh Quân xác định có phần sai vị thế khi cắt và dẫn một đoạn viết của người khác để nói thay tuyên bố của chính mình, nhằm bênh vực, thanh minh, giải thích cho quan điểm của người bạn đời ca sĩ.
Anh Quân không nhận ra rằng khi tách đoạn ra khỏi ngữ cảnh toàn bài viết, nội dung đoạn trích sẽ mang một tinh thần khác hẳn. Vô tình, suy nghĩ và trình bày của cặp vợ chồng ca sĩ - nhạc sĩ đã bị hiểu nhầm là “tàn dư thực dân chủ nghĩa” còn rơi rớt trong tư duy của họ. Số đông quần chúng tiếp nhận dễ cho rằng họ tự coi mình thuộc đẳng cấp “quý tộc”, văn minh, tinh túy hơn, coi số đông quần chúng như một tập hợp văn minh thua kém, cần được họ khai hóa. Nó kích hoạt cho sự giận dữ mang tính xã hội.
Phản bác bằng thái độ bất bình, số đông cư dân mạng không ngần ngại lôi cả chuyện vợ chồng nghệ sĩ “phá rừng xây biệt phủ” ở Sóc Sơn, dù rằng chuyện sai đúng này, nếu có, chẳng liên quan gì đến phát ngôn đang bị phê phán. Đó là một cách đánh tráo khái niệm, đánh tráo chủ đề tranh luận. Nó thể hiện một khuynh hướng dân túy áp đảo. Hàng loạt ý kiến trên mạng xã hội tự xếp Mỹ Linh - Anh Quân vào “lớp trên” trong điều kiện sống, điều kiện vật chất để lấy đó đả phá họ về cái tôi khinh người, kẻ cả và vô cảm của kẻ giàu.
Thật ra, trong xã hội hiện tại, chỉ có tinh thần quý tộc, giá trị tinh hoa chứ không làm gì có giới quý tộc hay tầng lớp tinh hoa. Sự nhầm lẫn đã khiến nhà giàu, người có chức vụ cao, người có học thức, bằng cấp... đang được đám đông vơ vào thành giới hoặc lớp tinh hoa, quý tộc. Là ca sĩ, nhạc sĩ đình đám trong giới showbiz, Mỹ Linh và Anh Quân mắc phải sự nhầm lẫn này nặng hơn so với người bình thường. Phát ngôn, dù không sai, nhưng đứng trên tâm thế đó, họ dễ dàng thổi bùng sự giận dữ của đám đông, tự biến mình thành mục tiêu cho những công kích đôi khi không đúng đắn và thiếu công bằng.
Công kích cá nhân và đánh tráo khái niệm là hai lỗi ngụy biện người Việt thường gặp, nhất là trên mạng xã hội. Tôi nghĩ, đây là điều mà mỗi chúng ta nên thận trọng và phòng tránh cho chính bản thân mình.
