Kỷ niệm 90 năm Ngày sinh văn hào Chingiz Aitmatov (1928-2018)

Xung quanh việc dịch các tác phẩm của Chingiz Aitmatov ra tiếng nước ngoài

Thứ Hai, 10/12/2018, 09:34

Chingiz Aitmatov là nhà văn nổi tiếng nhất của Kyrgyzstan (thuộc Liên Xô cũ). Ông viết bằng tiếng Kyrgyz và tiếng Nga. Ông là nhà ngoại giao, Anh hùng của nước cộng hòa Kirgizia (1997), Viện sĩ Viện Hàn lâm khoa học nước Cộng hòa Kirgizia, Anh hùng Lao động XHCN (Liên Xô, 1978). Ông được trao giải thưởng Lenin (1963) và ba lần giải thưởng Nhà nước (Liên Xô, 1968, 1977, 1983) về văn học - nghệ thuật.

Các tác phẩm của Chingiz Aitmatov đã được dịch ra nhiều ngôn ngữ trên thế giới, trong đó có tiếng Việt. Nhân dịp kỷ niệm 90 năm ngày sinh của ông (12/12/1928-12/12/2018), chúng tôi xin trân trọng giới thiệu một vài nét về tình hình dịch thuật các tác phẩm của ông ra tiếng nước ngoài.

Tác phẩm của Aitmatov đã được các nhà phê bình, nghiên cứu văn học trong và ngoài nước quan tâm từ lâu. Năm 1962, tạp chí Central Asian Review ở London đã đăng bài báo về nhà văn. Sau đó tạp chí Variety đã công bố bài nhận xét rất đầy đủ về việc chuyển thể thành phim truyện vừa "Người thầy đầu tiên". Tên ông cũng chiếm một vị trí đáng kể trong các bài báo của các chuyên gia văn học Xôviết ở nước ngoài thời bấy giờ. Nhà báo B. White lần đầu tiên viết về Aitmatov và tác phẩm của ông ở Canada.

Năm 1967, hàng loạt tác phẩm của các nhà văn Kyrgyzstan được dịch ra tiếng Yakutya và in trong tập "Bình mình trên dãy Alatau". Trong tập truyện này có các tác phẩm của Aitmatov. Năm 1970, các truyện vừa "Cây phong non trùm khăn đỏ", "Cánh đồng mẹ", "Giamilya", "Người thầy đầu tiên", "Vĩnh biệt, Gulsary" và tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ" đã được xuất bản bằng tiếng Hy Lạp.

Trong bài báo "Aitmatov ở Phần Lan", nhà văn V.Leskinén nhận xét rằng tất cả các tác phẩm của Aitmatov đã được dịch ra tiếng Phần Lan, kể cả tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ". Dịch giả - nhà văn Ba Lan A. Bogdansky cũng đã dành nhiều sức lực và tài năng để dịch các truyện vừa và tiểu thuyết của Aitmatov. Tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ" do ông dịch đã được xuất bản tại nhà xuất bản nổi tiếng Ksenzhka và wszedzda của Ba Lan.

Năm 1977, truyện vừa "Người thầy đầu tiên" của Aitmatov được đăng tải trên tạp chí Bông sen ở Beirut (Liban). Truyện ngắn "Đứa con của người lính" được đăng trên tạp chí Soviet Land (Ấn Độ). Các bản dịch tác phẩm của Aitmatov cũng được công bố trên tạp chí Văn hóa và đời sống. Các tác phẩm "Vĩnh biệt, Gulsary", "Quả táo đỏ" đã được đăng trên tạp chí Văn học Xôviết nổi tiếng đối với độc giả nước ngoài.

Nhà văn Chingiz Aimatov.

Vở kịch viết chung của Aitmatov và nhà văn Kazakhstan K.Mukhamedzhanov "Lên núi Phú Sĩ" (1973) do N. Bethel dịch, từ năm 1975 luôn có mặt trên sàn diễn nhà hát Arena Stage và Hollywood (Mỹ), Hampstead (Anh). Vở kịch "Lên núi Phú Sĩ" cũng đã được Calpava Sahni, giảng viên Đại học J. Nehru dịch năm 1981.

Truyện vừa "Vĩnh biệt, Gulsary" đã được dịch và xuất bản ở Thụy Sĩ năm 1983. Cùng năm, truyện vừa khác "Người thầy đầu tiên" được dịch và xuất bản ở CHLB Đức. Như vậy, từ năm 1982 đến 1983, đã có 8 tác phẩm của Aitmatov đã được dịch và xuất bản ở 6 nước châu Âu.

Các nhà nghiên cứu văn học chỉ ra rằng, trong lý luận văn học và dịch thuật có ba yếu tố ảnh hưởng tới chất lượng của bản dịch: a) đặc điểm và tính chất của văn bản; b) những thông số thời gian và không gian (địa lý) của văn bản gốc và văn bản dịch; c) những đặc tính của văn bản tác phẩm.

Cũng theo các nhà nghiên cứu, khoảng cách về địa lý trong ngữ cảnh của sự tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ, văn hóa và lịch sử của các dân tộc đương nhiên có ảnh hưởng tới bản dịch, gây ra những khó khăn nhất định đối với dịch giả.

Nghĩa là, dịch giả không những phải am hiểu ngôn ngữ gốc, văn học, lịch sử, văn hóa của dân tộc nói bằng ngôn ngữ này mà còn hiểu biết vị trí địa lý, các điều kiện khí hậu. Không nghi ngờ gì nữa, sự khác biệt về văn hóa, nhận thức của nhân dân, cũng như sự khác biệt về địa lý đặc trưng cho không gian ngôn ngữ đó là khó khăn lớn nhất đối với việc dịch thuật.

Nhà văn Pháp Louis Aragon, người dịch truyện vừa "Giamilya" ra tiếng Pháp viết rằng, qua bức thư của Sadyk, ông được biết về vùng tây bắc của Kyrgyzstan, về mảnh đất Talas nở hoa, tươi đẹp. Qua bài hát của Daniar, ông biết rằng Kazakhstan là đất nước của thảo nguyên, còn Kyrgyzstan là đất nước của núi đồi, rằng đó là những nước láng giềng. Ông còn hình dung được những đàn ngựa, bò, cừu, dê được chăn thả trên các đồng cỏ của Kyrgyzstan.

Louis Aragon viết: "Câu chuyện trong "Giamilya" diễn ra vào thời gian Thế chiến thứ hai. Tôi đặc biệt nhận thấy lao động đàn ông nặng nhọc được đặt lên đôi vai yếu ớt của người phụ nữ. "Ông bố già của Seyit từ sáng sớm đã dậy cầu kinh" - đây là câu văn duy nhất giúp tôi hiểu biết về tôn giáo của người Kyrgyzstan.

Đọc truyện vừa "Giamilya", chúng ta biết được một đất nước vốn là một bộ phận của lịch sử Liên Xô. Một đất nước không đánh mất những phong tục cổ xưa, những truyền thống lâu đời của mình. Trong truyện, chúng ta gặp những con người tiếp nhận cái mới của hệ thống chính trị đó như một lẽ đương nhiên".

Ở Việt Nam, tác phẩm của Aitmatov đã được dịch ra tiếng Việt từ đầu những năm 60 của thế kỷ trước. Bạn đọc Việt Nam có điều kiện đọc các tác phẩm của nhà văn bằng tiếng mẹ đẻ, bắt đầu từ truyện vừa "Giamilya" mang về cho nhà văn vinh quang quốc tế năm 1962, cũng như "Người thầy đầu tiên", "Cây phong non trùm khăn đỏ", "Mặt đối mặt" đã được dịch ra tiếng Việt.

Báo Văn nghệ đã trích đăng các tác phẩm "Con chó khoang chạy trên bờ biển", "Quả táo đỏ" năm 1980. Năm 1982, tác phẩm "Mắt lạc đà" được dịch. Nhà xuất bản Văn học xuất bản tập truyện "Con tàu trắng" gồm các truyện vừa "Vĩnh biệt, Gulsary", "Con tàu trắng", "Con chó khoang chạy trên bờ biển". Còn tuần báo Văn nghệ trích đăng tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ". Năm 1984, các tác phẩm "Đứa con người lính" và "Gặp con trai" cũng được dịch ra tiếng Việt.

Nhà xuất bản Lao động xuất bản bản dịch tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ" ra tiếng Việt. Bạn đọc Việt Nam còn được đọc tác phẩm "Đoạn đầu đài" năm 1988.

Cũng vào năm đó, các tác phẩm "Giamilya" và "Cây phong non trùm khăn đỏ" đã dược dịch ra tiếng Romania. Sau đó tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ", truyện vừa "Cánh đồng mẹ" được xuất bản bằng tiếng Nhật. Nhà hát kịch ở Varna (Bulgaria), Nhà hát hàn lâm Ulan Bator (Mông Cổ) đã dựng vở kịch theo mô-tip truyện vừa "Cánh đồng mẹ". Nhà xuất bản New World Booksellers của Úc đã xuất bản tập "Những truyện vừa" của Aitmatov.

Trong lĩnh vực Anh ngữ,các tác phẩm của Aitmatov đã được dịch từ đầu những năm 60 của thế kỷ trước. Ví dụ, nhà xuất bản Central Books ở London đã ấn hành tuyển tập "Short novels" bao gồm các truyện vừa và truyện ngắn của nhà văn.

Năm 1970, J. French đã dịch tiểu thuyết "Vĩnh biệt, Gulsary". Truyện vừa "Con tàu trắng" đã được dịch hai lần: một bản của J. Feiffer và một bản của M. Ginsburg. Tác phẩm viết dở "Tiếng khóc của con chim di trú" được J. Frnch dịch thành một truyện vừa với tên gọi "The Lament of a Migrating Bird". Nhà xuất bản McDonald's đã ấn hành tiểu thuyết "Và một ngày dài hơn thế kỷ" do J. French dịch. Ngoài ra, các nhà xuất bản Tiến bộ và Cầu vồng (Liên Xô) cũng đã công bố các bản dịch tiếng Anh tác phẩm của Aitmatov. Trong một bài trả lời phỏng vấn, Aitmatov nói rằng các tác phẩm của ông đã được giảng dạy tại các trường phổ thông ở London.

Nhà nghiên cứu văn học Zh. Ryskulova khẳng định rằng: "15 năm đầu tiên (khoảng từ 1962 đến 1978) là thời kỳ độc giả Anh tích cực tìm hiểu tác phẩm của Aitmatov. Giai đoạn tiếp theo bắt đầu từ năm 1979, khi việc công bố các tác phẩm của Aitmatov bằng tiếng Anh mang tính hệ thống, còn giới phê bình văn học - nghệ thuật và nghiên cứu văn học khi tìm hiểu tác phẩm của nhà văn chủ yếu tập trung vào những đặc điểm tư tưởng - nghệ thuật của tác phẩm, những đặc điểm chính về phương pháp, thể loại, phong cách.

Một trong những ấn phẩm của Đại học Michigan (Mỹ) đã giới thiệu thư mục các tác phẩm của Aitmatov do giáo sư N. Shneidman biên soạn. Giáo sư Đại học Printon (Mỹ), S. Soucek đã nghiên cứu những đặc điểm dân tộc và vấn đề song ngữ trong tác phẩm của Aitmatov dựa trên hai tác phẩm "Sếu đầu mùa" và "Con chó khoang chạy trên bờ biển".

Đại học Iowa (Mỹ) đã xuất bản cuốn bách khoa toàn thư, trong đó có mục từ về tác phẩm của Aitmatov. Như vậy, tác phẩm của Aimatov đã trở thành tài sản không chỉ của nền văn học Kyrgyzstan mà cả văn học thế giới. Việc nghiên cứu vấn đề dịch thuật các truyện vừa và tiếu thuyết của Chingiz Aitmatov ra tiếng nước ngoài hiện vẫn còn để ngỏ. Đây là vấn đề có ý nghĩa rất lớn đối với lý thuyết và thực tiễn dịch thuật, nghiên cứu văn học và ngôn ngữ học.

Trần hậu (dịch)