Vì muôn đời hoa lá xanh tươi

Tôi có những kỷ niệm không thể nào quên khi được tiếp xúc với ông: Vào khoảng năm 1996, ông được nhận một giải thưởng lớn của Trường đại học Michigan (Mỹ) về phát hiện ra gà lôi lam đuôi trắng ở Khu bảo tồn thiên nhiên Kẻ Gỗ,  báo Lao Động nhờ tôi liên lạc để đưa ngay nguồn tin nóng này.

Với một người chưa quen biết, việc liên lạc với ông qua điện thoại tôi sợ gặp khó khăn. Chẳng thể ngờ từ đầu dây nói, ông cất tiếng chào tôi rất lịch sự rồi cung cấp cẩn thận, kỹ càng cho tôi thông tin này, thậm chí ông còn đọc từng chữ và phiên âm rõ nghĩa từ tiếng Anh qua tiếng Việt về một số từ ngữ trong khoa học nghiên cứu cho tôi - một phóng viên ở tỉnh lẻ mà ông chưa từng quen biết để cho tôi hiểu mà viết cho chuẩn xác… Nhờ thế, tin ấy được báo Lao Động đưa rất kịp thời, tôi được tòa soạn thưởng thêm nhuận bút về tin hay.

Năm 2003, GS. Võ Quý (giữa) vinh dự là nhà khoa học Việt Nam đầu tiên và là người châu Á thứ 2 vinh dự nhận giải thưởng Hành tinh xanh.

Lần thứ hai tôi được chính thức gặp ông tại khách sạn Hương Sen (thành phố Hà Tĩnh). Đứng trước vị giáo sư, nhà giáo có tên tuổi nhưng tôi thấy ông quá khiêm tốn, bình dị, gần gũi. Một chiếc máy ảnh, một túi du lịch đựng vài bộ quần áo dã chiến cùng tài liệu ghi chép đã khiến tôi ngưỡng mộ và khâm phục ông với trái tim đam mê nghề nghiệp hết mình. Mái đầu ông hồi ấy đã pha sương, nhưng đôi mắt thông minh sắc sảo ẩn dưới đôi lông mày dài và rậm vẫn toát lên sức phơi phới của tuổi đương thì. Giáo sư Võ Quý bảo tôi: "Mình quê ở Yên Hồ huyện Đức Thọ, quê mình chỉ có ruộng đồng không có núi non gì nhưng từ nhỏ mình đã thích rừng, yêu chim thú thiên nhiên".

Năm 1946 ông thi đậu vào trường Quốc học Huế và là một trong bốn học sinh Nghệ An - Hà Tĩnh đỗ khóa ấy. Nhưng điều không may mắn cho cậu học trò nhỏ này, vừa học được vài tháng thì Huế bị thực dân Pháp đánh chiếm, Võ Quý đành phải về quê làm ruộng. Một năm sau, trường chuyển ra Hà Tĩnh, ông lại tiếp tục theo đuổi sự nghiệp đèn sách. Giáo sư Võ Quý tâm sự "Hồi trẻ tôi rất thích làm nghề y, nên việc làm thầy "gõ đầu trẻ" tôi không mặn mà lắm. Đã không ít lần định bỏ nghề, nhưng sau quen dần và yêu nghề  lúc nào không biết nữa".

Năm 1949 thầy giáo Võ Quý bắt đầu lên bục giảng ở trường cấp hai Liên Việt. Năm 1950, ông được điều chuyển về dạy trường  cấp 3 Phan Đình Phùng, sau đó con đường nhà giáo của ông được tiếp tục hành trình và trưởng thành tại Trường sư phạm trung cấp liên khu bốn Nghệ An, Trường cấp ba Lam sơn Thanh Hóa rồi nhận công tác tại Nha giáo dục phổ thông - Bộ Giáo dục. Từ năm 1956, ông làm việc tại trường Đại học tổng hợp Hà Nội (nay là Trường đại học quốc gia Hà Nội).

Ông tâm sự với tôi rằng: "Từ khi về Hà Nội mình đã trải qua nhiều cương vị khác nhau, nào là giảng viên rồi trưởng phòng đào tạo rồi làm chủ nhiệm Khoa sinh học. Nghĩa là ban giám hiệu phân công gì mình đều nhận cả và khi đã nhận là làm nghiêm túc, không ai có thể chê cười". Là một giáo sư có đức có tài, có kinh nghiệm hay trong công tác giảng dạy, giáo sư Võ Quý chẳng những được học trò kính trọng, được đồng nghiệp khâm phục, ông còn được các trường Đại học Sư phạm Hà Nội, trường Đại học Nông nghiệp mời tới truyền đạt các bài giảng cho sinh viên.

Không những trong nước giáo sư Võ Quý còn tham gia giảng dạy tại các trường đại học Wisconsin, Berkley (Mỹ), Oxford (Anh)... Giáo sư Võ Quý cũng là một trong những người sáng lập ra nhiều tổ chức hoạt động hay trong nước, như "Tổng hội các nhà sinh học", "Hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường", "Hội sinh thái học", "Hội nạn nhân chất độc màu da cam - dioxin", ông cũng là một thành viên tham gia tích cực  các tổ chức quốc tế như "Hội đồng vườn quốc gia và Khu bảo tồn quốc tế" (WCPA/IUCN).

Năm 1985, Giáo sư Võ Quý đã sáng lập và làm giám đốc Trung tâm nghiên cứu Tài nguyên và Môi trường trực thuộc Trường đại học tổng hợp Hà Nội. Đây là một trung tâm đầu tiên của Việt Nam với chức năng vừa nghiên cứu vừa đào tạo bổ túc kiến thức về môi trường. Trung tâm này đã gây được sự chú ý của công chúng bởi giáo sư không chỉ biết truyền thụ những kiến thức chuyên sâu mà còn có năng lực tổ chức quản lý sắp xếp đội ngũ làm việc say mê, nhiệt tình. Từ trung tâm đã xâu chuỗi được cả một hệ thống cộng tác viên rộng rãi khắp nơi trong cả nước. Trung tâm còn "nối vòng tay lớn" với tổ chức quốc tế. Trong sự nghiệp giảng dạy, nhờ sự dẫn dắt của giáo sư Võ Quý nhiều học sinh đến nay đã trưởng thành, không ít người đã có những công trình khoa học lớn.

Nhưng cái bao trùm nhất và chổ đứng cao nhất, "xanh nhất" của giáo sư Võ Quý - ấy là sự nghiệp khám phá và nghiên cứu về sinh học và môi trường. Ngay từ  năm 1971, khi cả nước còn chìm ngập trong khói lửa chiến tranh, giáo sư Võ Quý đã có mặt tại  khu vực sông Bến Hải Quảng Trị. Ông đã đặt chân đến cánh rừng Rú Lệnh (Quảng Bình) xác xơ vì bom Mỹ và chất độc da cam rải thảm.

GS. Võ Quý trong một chuyến khảo sát tại Vườn quốc gia Pù Mát (Nghệ An).

Năm 1974 giáo sư Võ Quý lại dẫn đầu một đoàn công tác vượt vĩ tuyến 17 lặn lội ba tháng đằng đẵng, nộp không biết bao nhiêu "thuế máu" cho vắt và muỗi để điều tra và ghi chép lại hàng ngàn héc ta  rừng bị thiêu trụi vì chất độc hóa học Mỹ. Sau khi chiến tranh kết thúc, ông lại khá kinh ngạc và buồn bã trước nạn di cư tự do ồ ạt của dân chúng vào Tây Nguyên tìm kế mưu sinh, chặt phá tài nguyên rừng, đốt rừng làm rãy làm ảnh hưởng nghiêm trọng tới môi trường. Chính giáo sư Võ Quý đã kịp thời lên tiếng trên nhiều diễn đàn và trên hệ thống thông tin đại chúng về vấn đề nguy cơ này.

Không chỉ có Tây Nguyên mà tình hình nghiêm trọng phá rừng của cả nước đã hàng ngày, làm trái tim ông nhức buốt, khi nhiều người chưa hiểu được sự tàn khốc phải trả giá về bão tố, về nắng hạn họ đang tay chặt phá. Giáo sư Võ Quý đã cảnh báo: "Nếu không có những biện pháp mạnh trong bảo vệ rừng thì hai thập kỷ nữa nước ta sẽ không còn những cánh rừng tự nhiên". Ông đã mạnh dạn trình bày những vấn đề bức xúc của mình, đồng thời đề xuất các giải pháp của mình trong vấn đề bảo vệ môi trường với đồng chí Tổng bí thư Lê Duẩn và được đồng chí Tổng bí thư chia sẻ, đồng ý. Cuốn sách trình bày ý tưởng tài nguyên môi trường của ông được đồng nghiệp trong và ngoài nước đánh giá cao, được Hiệp hội bảo vệ thiên nhiên quốc tế (IUCN) dịch ra tiếng Anh và xem đó như một "cẩm nang" về bảo vệ môi trường.

Giáo sư Võ Quý thường xuyên trăn trở: "Phải làm gì để không chỉ giữ gìn mà còn phát huy những giá trị tốt đẹp của môi trường". Là người đồng sáng lập, làm phó chủ nhiệm rồi chủ nhiệm hai chương trình quốc gia về môi trường từ năm 1981 đến năm 1990, giáo sư Võ Quý đã có nhiều đóng góp quan trọng vào việc đề xuất các chính sách phát triển bền vững.

Năm 1994 khi thuyết trình tại hội nghị Chiến lược toàn cầu về môi trường tại Canada, giáo sư Võ Quý đã làm cả hội trường ngạc nhiên trước bài tham luận:  "Bảo vệ rừng cần có sự tham gia của cộng đồng". Theo quan điểm của ông: "Muốn giữ rừng thì phải hợp tác với dân "phải thực hiện cho được mỗi người dân là một kiểm lâm viên". Theo ông "Nếu dân thiếu ăn thì phải giúp họ vay vốn để làm ăn, giúp học nghề tạo việc, bày cho họ cách kết hợp trồng rừng, bảo vệ động vật hoang dã với nuôi tôm, cá, cua, ong... để lấy lại cân bằng sinh thái".

Giáo sư Võ Quý cũng là người chịu khó lặn lội lên các vùng rẻo cao hẻo lánh, đi sâu vào các vùng đồng bào dân tộc. Vừa đẩy lùi những hành vi phá rừng cũ, vừa biến họ thành những chủ nhân tích cực xây dựng, bảo vệ phát triển rừng. Chính giáo sư Võ Quý đã lấy mảnh đất quê hương Hà Tĩnh của ông để minh chứng cụ thể cho luận điểm của mình. Ông đã xắn quần lội ruộng, tư vấn cho người dân tỉnh Phú Thọ cách làm thủy lợi, trồng rừng tạo nên một môi trường sinh thái điển hình của cả nước.

Năm 1989 giáo sư Võ Quý đã được UBND tỉnh Phú Thọ trao tặng Huy chương Hùng Vương - phần thưởng cao quý nhất dành cho người có công lớn với địa phương. Sau đó mô hình này đã được triển khai rộng nhiều nơi trong cả nước như Sân chim (Đồng Tháp), Khu bảo tồn hoang dã (Kỳ Anh, Hà Tĩnh) Xuân Thủy (Nam Định) An Giang, Kiên Giang... Ông còn dành nhiều tâm sức để nghiên cứu đa dạng sinh học, các loài bị đe dọa tuyệt chủng, thiết lập và quản lý các khu bảo tồn, giúp đỡ  các cộng đồng địa phương sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên để phát triển bền vững.

Với vai trò là người cố vấn, giáo sư Võ Quý đã góp phần to lớn vào thành công của dự án "xóa đói giảm nghèo" cho nhân dân 137 xã thuộc 9 huyện tỉnh của Hà Tĩnh, do Ngân quỹ quốc tế về phát triển nông nghiệp (IFAD) tài trợ (dự án đầu tiên của Liên hiệp quốc thực hiện tại Việt Nam mà hầu như không có chuyên gia nước nào tham gia).