Người luôn thăng bằng trên con lăn

Nếu không có cơn mưa bất ngờ ập xuống làm cho cuộc cắm trại của lớp bị hủy, thì cậu học sinh lớp 6 Vũ Ngoạn Hợp không đi lang thang đây đó và không tình cờ đi ngang qua Nhà hát Lớn thành phố Hải Phòng. Hợp thấy có bảng chiêu sinh diễn viên xiếc treo ở cửa, thế là vào thử cho vui, tò mò mà. Ai dè, tưởng chơi thành thật. Ít hôm sau có cán bộ của ban tuyển sinh đến tận nhà Hợp để nói với gia đình cậu cho con mình đi thử tiếp các vòng còn lại, vì thể chất và ngoại hình của Hợp rất có triển vọng đối với nghệ thuật xiếc. Thế là cậu học trò lớp trưởng và chi đội trưởng Vũ Ngoạn Hợp đã trúng tuyển, cùng với 8 người nữa ở các tỉnh, vượt qua hơn 4.000 thí sinh để vào trường xiếc trên Hà Nội.

Cái số của Hợp như sinh ra để làm "quan" từ khi còn học ở trường PTCS cho đến những tháng ngày sau này. Vào trường xiếc cũng vậy, vì học giỏi cả văn hóa và chuyên môn, Hợp được làm lớp trưởng, rồi phụ trách đoàn thanh niên của lớp. Trong suốt 5 năm lăn lộn trên sàn tập, môn nào Vũ Trọng Hợp cũng ghi danh vào loại đầu bảng. Sau khi tốt nghiệp, năm 1979, anh được chọn về Đoàn xiếc Việt Nam và bắt đầu cuộc đời nghệ sĩ chuyên nghiệp, với nghệ danh Vũ Hợp. Thế rồi chẳng mấy chốc, Vũ Hợp lại được nhận chức Phân đoàn trưởng, rồi Bí thư chi đoàn xiếc...

Về đoàn, ngoài tiết mục chính là "Thăng bằng trên con lăn", Vũ Hợp còn luyện tập thêm nhiều tiết mục khác để biểu diễn cùng đồng nghiệp. Anh tham gia không ít trò diễn hằng đêm như "Xà bay", "Tung hứng tập thể", "Nhào lộn", "Xiếc thú" thậm chí anh còn làm cả ảo thuật lẫn diễn vai hề xiếc. Nhìn gương mặt sáng đẹp và chỉn chu ấy, ít ai ngờ anh lại rất có duyên trong các vai hề.

Khi hỏi tới việc 7 lần anh bị bó bột, vì chấn thương hay tai nạn trong khi biểu diễn, anh chúm chím cười rồi kể nhiều sự cố trong nghề xiếc. Không diễn viên xiếc nào về cuối đời không bị những bệnh nghề nghiệp như đau cột sống, viêm khớp gối hay có người còn bị gãy xương thành tật suốt đời. Cùng với đó, tuổi nghề của diễn viên xiếc ngắn lắm. Người biểu diễn suốt mười tám năm như anh cũng gọi là hiếm. Nói rồi anh chỉ ra phía sau lưng mình, cho biết trong lúc tiếp tôi, vẫn phải có chiếc gối đệm giữ thăng bằng sau lưng, vì hiện nay anh vẫn bị thoát vị đĩa đệm đốt sống cổ, phải uống thuốc suốt trong những ngày tháng còn lại của cuộc đời mình. Biết sao được, xiếc là một nghề thuộc vào loại những nghề nghiệp nguy hiểm số một, nhiều tai nạn bất ngờ xảy ra cho dù đã có bảo hiểm hay đề phòng theo đúng bài bản. Nhưng dường như sự say đắm trong ánh đèn sân khấu đã làm nên một Vũ Hợp có sức thu hút người xem đến kỳ lạ ở mọi trò diễn. Chính sự tinh tế trong giao cảm và kỹ thuật điêu luyện của anh trong tiết mục "Thăng bằng trên con lăn" đã làm nên một tên tuổi Vũ Hợp khó quên trong lòng người xem. Bao giờ tiết mục của anh cũng nằm trong tiết mục đinh của chương trình.

Năm 1987, sau gần 10 năm khổ luyện và trình diễn, tiết mục của Vũ Hợp đoạt Huy chương Vàng trong kỳ Hội diễn Xiếc toàn quốc. Xung quanh thời điểm này anh còn hai lần được tham gia Festival Xiếc ở Cuba và đều đoạt giải đặc biệt vào các năm 1986 và 1989. Như diều gặp gió, anh liên tiếp gặt hái những thành công, nào là Giải thưởng Nghệ sĩ xuất sắc tài năng trẻ 1990; đoạt Huy chương Vàng lần thứ hai trong Liên hoan Xiếc toàn quốc năm 1995; nhận danh hiệu NSƯT năm 1997, rồi trở thành một trong 21 gương mặt "Thủ lĩnh Thanh niên tiêu biểu Thế kỷ XX", được vinh danh năm 2001. Riêng danh hiệu "Thủ lĩnh Thanh niên tiêu biểu..." đã phần nào nói lên cái số làm "quan" từ nhỏ của anh, mà tôi đã nhắc ở trên, vì ngay từ khi về đoàn, cho đến sau này là Liên đoàn Xiếc Việt Nam, anh luôn hăng say tham gia công tác đoàn thể, xã hội, và đều làm mọi vai trò từ phó đến trưởng. Phải chăng, sau sự vinh danh "Thủ lĩnh" này, mà chỉ năm sau anh được bầu làm Phó Giám đốc. Chưa hết, vừa trọn một năm, anh đã được lên làm Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam. Và, đến tháng 4/2012, sau 10 năm làm quản lý và chỉ đạo nghệ thuật, anh đã được Nhà nước phong danh hiệu NSND.

Một tiết mục trong xiếc "Làng tôi".

Tôi bất chợt "khảo" về câu chuyện 10 năm làm Giám đốc Liên đoàn xiếc vừa qua, anh lại chúm chím cười rồi chỉ tay lên câu đối treo ngay trên tường, bên cạnh bàn làm việc của mình và nói đó là ý tưởng xuyên suốt mà mình còn phải theo đuổi cho đến những năm tháng sau này. Đó là hội tụ và phát triển. Anh tâm sự thêm, câu nói của Bác Hồ xưa "Đoàn kết là sức mạnh" luôn luôn đúng, và là kim chỉ nam cho công tác quản lý của anh. Chính vì sự hội tụ và phát triển đó mà nhiều năm nay, nghệ sĩ xiếc đã sống được bằng nghề, đã có những niềm tự hào trước các bạn nghề quốc tế, qua nhiều giải thưởng lớn trong các kỳ Liên hoan Xiếc quốc tế. Đặc biệt, anh nhấn mạnh đến sự kiện "Làng tôi", thành tựu của một tập thể nghệ sĩ xiếc của Liên đoàn đã được các nước đánh giá cao. Chưa bao giờ xiếc Việt Nam lại có chương trình nghệ thuật được các nước châu Âu mời lưu diễn dài ngày đến thế. Hợp đồng liên tục tới 3 năm, với hơn 300 buổi diễn, nằm ngoài sự tưởng tượng của các nghệ sĩ. Đó là bước đầu của sự hội nhập và khá ấn tượng của xiếc Việt Nam với bạn nghề quốc tế. NSND Vũ Hợp hồ hởi mong ước, với vai trò chỉ đạo nghệ thuật của mình, anh sẽ cùng tập thể nghệ sĩ cố gắng khám phá, sáng tạo thêm những chương trình mới, thêm nhiều cú hích "Làng tôi" như vậy để làm rạng rỡ làng xiếc nước mình trước khán giả năm châu. Anh cười và mơ đến một ngày như thế.

Khi tôi chưa kịp hỏi anh về chương trình và kế hoạch trong năm 2013 của Liên đoàn, thì anh đưa cho tôi một tập tài liệu để tham khảo rồi kéo tôi vào bàn trà đàm đạo đủ mọi thứ chuyện. Anh lại nhớ về một thời trai trẻ và những ngày tháng đi mọi góc bể chân trời biểu diễn. Gương mặt thư sinh ngày nào giờ đã hằn in những vết nhăn thời gian, kèm đó là những vết thương, những di chấn cơ thể từ những ngày tháng luyện tập và làm nghề, nhưng đôi mắt anh vẫn lấp lánh nét tươi vui, như một thuở say mê diễn, say mê với âm nhạc, với ánh đèn. Bao ký ức cứ tràn về. Anh kể có nhiều lần diễn trong cơn mưa ở Thanh Hóa. Nhìn bà con đội mưa xem xiếc, anh lại ứa nước mắt và thường nhớ lại cơn mưa tình cờ trong cuộc đời của mình. Rồi anh sung sướng kể chuyện mình đi biểu diễn ở Cuba năm 1986. Tiết mục của anh đã được khán giả hưởng ứng với một siêu tần rung động quá lớn: Cả hội trường đứng dậy vỗ tay và nhún nhảy với sự cuồng nhiệt theo tiếng nhạc. Vào thời điểm cao trào nhất, sàn diễn đã bị sập xuống. Người nữ diễn viên cùng diễn với anh đã bị rơi xuống hố, gãy chân. Còn anh tuy ngã nhưng vẫn cố làm nốt những động tác cuối cùng của tiết mục, làm cho khán giả phấn khích cao độ, hò la khích lệ những người nghệ sĩ Việt Nam anh hùng. Đặc biệt, anh chợt nhớ có lần cuộc trình diễn của anh đúng vào thời khắc giao thừa, phục vụ đồng bào ta ở Thái Lan vào đầu năm 1990. Đúng lúc anh bay lên không trung trong tiết mục "Đu bay" thì tiếng pháo giao thừa nổi lên. Những chùm ánh sáng màu tung tỏa như những bông hoa xuân rực rỡ soi tỏ ánh mắt nồng ấm của đồng bào xa quê. Họ vẫn ngước mắt xem anh biểu diễn một cách say sưa. Dưới kia là những nụ cười ấm áp chào đón anh, chúc Tết anh và vỗ tay hoan hô mọi người. Khi tiết mục dừng lại, anh xem đồng hồ, đúng 0 giờ 07 phút. Những tiếng hô vang "Việt Nam! Việt Nam! Việt Nam!". Đó là những niềm vui khó tả và chẳng thể nào quên trong đời nghệ sĩ của anh.

Tôi hiểu rằng với anh mọi thứ có thể sẽ qua đi, theo thời gian. Nhưng một thời huy hoàng của người nghệ sĩ như anh sẽ tồn tại mãi mãi. Người đời có thể sẽ quên đi một Giám đốc Vũ Ngoạn Hợp, sẽ quên đi một "Thủ lĩnh Thanh niên" Vũ Ngoạn Hợp, nhưng họ sẽ còn nhớ mãi một NSND Vũ Hợp "Thăng bằng trên con lăn", duyên dáng, kỳ ảo với hình ảnh tổ hợp, tung hứng hoa mỹ và ngậm kiếm giữ ly rượu trên bốn tầng con lăn