Mối lương duyên "Thuyền và biển”

• Mong đợi những tác phẩm tầm vóc
• Cần có thêm nhiều tác phẩm điện ảnh hấp dẫn, có giá trị nghệ thuật cao
• Tác phẩm viết cho thiếu nhi duy nhất của Ian Fleming

“Thuyền và biển” là một bài thơ dài, được nhiều nhạc sĩ lược trích để phổ nhạc thành công, trong đó phải kể đến Phan Huỳnh Điểu, Hữu Xuân, Thanh Trang… Nhưng với tôi, bài hát “Thuyền và biển” của nhạc sĩ Hữu Xuân là tác phẩm tôi thích hơn cả.

Tròn 30 năm “Thuyền và biển” được nhạc sĩ Hữu Xuân phổ nhạc. Đã có biết bao thế hệ nghệ sĩ thể hiện thành công tác phẩm này như: Ái Vân, Ngọc Tân, Trung Đức. Và xung quanh nhạc phẩm này là những câu chuyện đời, chuyện nghề còn mãi.

Nhạc sĩ Hữu Xuân.

“Thuyền và biển” – sự hòa điệu của âm nhạc và thi ca

Bài hát “Thuyền và biển” được nhạc sĩ Hữu Xuân phổ thơ Xuân Quỳnh vào năm 1970 của thế kỷ trước. Ngày ấy, ông công tác tại Đoàn Ca múa Trung ương (sau này là Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam) cùng với Lưu Tuấn (diễn viên violin, chồng trước của thi sĩ Xuân Quỳnh). Khi Xuân Quỳnh đưa tặng ông bài thơ “Thuyền và biển”, ông đã cảm nhận được hồn nhạc ẩn chứa trong mỗi câu thơ một khát vọng sống mãnh liệt, sự giằng xé của trái tim yêu và dâng hiến đến tận cùng. Bằng âm nhạc của mình, ông đã khiến “Thuyền và biển” của thi sĩ Xuân Quỳnh cất cánh và thăng hoa.

Nhạc sĩ Hữu Xuân nhớ lại: “Năm 1970, thời điểm đó, người ta chú ý đến tình hình chính trị và những ca khúc cách mạng, nên những bài hát về tình yêu dường như ít được phổ biến. Khi viết xong, tôi gửi đến Đài tiếng nói Việt Nam, lúc đó nhạc sĩ Vũ Thanh là Biên tập âm nhạc của Đài, đã nói với tôi: “Mình thích bài hát này, nhưng Xuân thêm lời vào bài hát”. 

Tôi hỏi thêm như thế nào, nhạc sĩ Vũ Thanh gợi ý: “Thêm cụm từ: “Anh là chiến sĩ biển đảo, em ở lại hậu phương sản xuất” chẳng hạn!”. Tôi nói: “Theo tôi, bài thơ này hay vì nó không chỉ nói tới thuyền và biển, mà rộng lớn hơn là tình yêu con người, tình yêu quê hương, đất nước…”.  Và thế là bài hát tạm thời bỏ ngỏ... do cả tôi và chị Xuân Quỳnh đều đồng ý không lồng “chính trị” vào tác phẩm.

Khá lâu sau này, khi đời sống xã hội có nhiều thay đổi, Nhà hát ca múa nhạc Việt Nam đã dựng bài này cho nghệ sĩ Ái Vân biểu diễn, từ đấy, bài hát mới được biết tới. 

Nhạc sĩ Hữu Xuân lột tả được cảm xúc của nhà thơ qua âm nhạc, để biểu đạt bằng những giai điệu có tính chất tự sự, tình cảm nồng nàn, nhưng cũng ẩn chứa sự giằng xé của những khát vọng yêu đầy tâm trạng của nhà thơ; đưa người nghe ngập tràn trong cảm xúc về một tình yêu, cho dù có trải qua sóng gió, bão tố thì vượt lên tất cả vẫn là khát vọng sống và niềm tin vào tương lai tươi sáng. 

Phần âm nhạc được viết bằng giọng trưởng, cho thấy sự hào sảng, rộng lớn, khỏe khắn và tươi sáng của biển cả, nhưng vẫn có độ đằm chín trong cảm xúc. Ở đây, nhạc sĩ và nhà thơ - âm nhạc và thi ca đã hòa điệu, đan quyện vào nhau dẫn dắt người nghe theo mạch cảm xúc đồng điệu của thi ca và âm nhạc để cùng thăng hoa.

Có lần, nhà lý luận phê bình âm nhạc - nhạc sĩ Vũ Tự Lân từng trả lời phỏng vấn về 2 tác phẩm “Thuyền và biển” của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu và nhạc sĩ Hữu Xuân. Ông nói: “Cả hai tác phẩm phổ thơ của 2 nhạc sĩ đều cho công chúng những ca khúc hay. Mỗi bài xử lý thơ đều tốt trên những cung bậc âm thanh khác nhau, phong cách khác nhau”. 

Trong chương trình “Tình yêu ở lại” - Kỷ niệm 30 năm ngày mất Lưu Quang Vũ - Xuân Quỳnh, một bản mash-up “Thuyền và biển” qua giọng hát của ca sĩ Tùng Dương, Lê Ánh Tuyết, Minh Thu, cũng đã khiến người xem ngỡ ngàng và ngay chính bản thân tác giả, nhạc sĩ Hữu Xuân rất xúc động khi xem phần biểu diễn này. 

Ông cho rằng: “Đây là một sự phát hiện thông minh của người biên tập chương trình. Theo tôi, một nhạc phẩm cho khí nhạc, tạo cho người ta sự tưởng tượng về ngôn ngữ âm nhạc, nhưng khi có lời ca vào thì tác phẩm ấy định hình rõ nét hơn. Đặc biệt, khi lời ca ấy lại là 1 bài thơ như "Thuyền và biển" thì lời thơ chắp cánh cho âm nhạc nhiều lắm”…

Ca sĩ Minh Thu, Tùng Dương, Lê Ánh Tuyết với mash-up “Thuyền và biển” trong chương trình "Lưu Quang Vũ - Xuân Quỳnh: Tình yêu ở lại".

Trong số rất nhiều người đã từng biểu diễn ca khúc này, thì có một kỷ niệm với ca sĩ Ngọc Tân mà nhạc sĩ Hữu Xuân nhớ mãi. Nhạc sĩ Hữu Xuân kể: “Thời gian tôi là Đoàn trưởng, dẫn đoàn đi biểu diễn, lần nào bài hát cũng được yêu cầu diễn lại. Mỗi người một cách thể hiện tác phẩm mang một dáng vẻ riêng, nhưng có lẽ ca sĩ Ngọc Tân có những tình cảm đặc biệt với bài hát. Mặc dù, lúc lâm bệnh, sức khỏe yếu hơn trước nhưng cái tình Ngọc Tân dành cho “Thuyền và biển” vẫn vẹn nguyên. Ngọc Tân từng nói: “Em thích bài hát này lắm. Có thể cuối năm em sẽ ra Hà Nội làm một liveshow và lấy tên là “Thuyền và biển”. Nhưng thật tiếc, Ngọc Tân chẳng kịp đợi đến cuối năm và Tân đã mãi mãi ra đi”...

Nhạc sĩ thì phải có dấu ấn và phải luôn trăn trở

Nhạc sĩ Hữu Xuân, tên thật là Nguyễn Hữu Xuân. Ông vốn là nhạc công violoncelle với gần 30 năm công tác tại Đoàn Ca múa Trung ương, nay là Nhà hát ca múa nhạc Việt Nam. Hữu Xuân trải qua nhiều cương vị: chỉ đạo nghệ thuật, dàn dựng, hòa âm, phối khí, chỉ huy dàn nhạc và là Đoàn trưởng dẫn đoàn đi biểu diễn lưu động trong những ngày gian khổ nhất của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đến những năm tháng hòa bình.

Thực tế cuộc sống, công việc cho ông có được những trải nghiệm vô giá để dấn thân trở thành một nhạc sĩ có nhiều tác phẩm ghi dấu ấn: “Hát về Tổ quốc tôi”, “Thuyền và biển” (phổ thơ Xuân Quỳnh), “Hoa tím ngày xưa”, “Tiếng thu” (thơ Lưu Trọng Lư), “Hà Nội mùa lá bay”, “Gửi Huế thương yêu”, “Mùa thu viết cho em”... Các tác phẩm của ông đa dạng về đề tài, phong phú về nội dung và hình thức thể hiện.

Không chỉ sáng tác ca khúc, ông còn viết nhạc múa, nhạc phim, hòa tấu, độc tấu nhạc cụ dân tộc. Đó là những tác phẩm: “Mùa xuân đến” (klông-pút và dàn nhạc), “Mùa hái quả” (T’rưng và dàn nhạc), “Nhà rông trên buôn mới”, “Vũ hội Hơ Rê”, “Mùa xuân Tây Nguyên” được đông đảo khan giả yêu thích. Với ông, người nhạc sĩ sáng tác dù ở bất cứ thể tài nào cũng cần phải có dấu ấn riêng. 

Ông cho rằng: “Một sáng tác khi ra đời phải có cái mới trong đó, kể cả so với những tác phẩm trước đó của mình, bởi vậy người ta mới gọi là sáng tác”. Nhạc sĩ Hữu Xuân cũng là người khá tinh tế trong việc phổ thơ và có bản sắc riêng. Một nửa gia tài ca khúc của ông là phổ thơ. Có cả những bài bằng tiếng Anh “The pair flower”, tiếng Nga (“Tôi đã yêu em” - thơ Puskin).

Nhạc sĩ Hữu Xuân chia sẻ: “Để có một tác phẩm tốt chính là cái tâm của người viết. Với một người có tay nghề, có thể hoàn thành tác phẩm trong 15 phút, nhưng cũng có thể cả tuần, thậm chí cả tháng, năm cũng chẳng xong, nếu như thấy chưa vừa ý. Phải tìm thấy ở tác phẩm một điều gì đó mới so với những tác phẩm trước đó, không lặp lại với những gì mình đã viết. Và đã là nhạc sĩ thì nên sáng tác nhiều thể loại, và phải mang được âm hưởng Việt Nam, ngôn ngữ Việt Nam”. 

Là người sống chậm để quan sát và viết cũng chậm, nhìn vào đời sống âm nhạc hiện nay, nhạc sĩ Hữu Xuân cho rằng: “Đời sống sáng tạo âm nhạc vẫn đáp ứng được yêu cầu chính trị với những tác phẩm mới ca ngợi đất nước, ca ngợi Đảng, Bác Hồ kính yêu. Tuy nhiên cũng còn nhiều hạn chế và ít tác phẩm hay, đi vào đời sống âm nhạc và trong lòng công chúng. Về phía tiêu cực, tôi nhận thấy hình như thiếu bàn tay của người “chỉ huy” trong lĩnh vực này. Đâu đó, âm nhạc còn phát triển tự phát, mạnh ai nấy làm trong các lĩnh vực. Người ta nói phải ưu tiên cho mảng âm nhạc dân tộc, nhưng chẳng thấy ưu tiên ở đâu? Trách nhiệm của các cơ quan thông tấn báo chí được trao cho nhiệm vụ là tuyên truyền, giáo dục, góp phần định hướng thẩm mỹ rồi mới đến giải trí, nhưng những giờ vàng là dành cho giải trí, mà nói tới giải trí thì bát nháo, mở tivi là thấy “thời của hài cực thịnh”.