Làm nhà bảo tàng lưu giữ hồn quê

Thiếu tướng Quân đội Hoàng Kiền và vợ, bà Ngô Thị Khiếu sinh ra và lớn lên ở hai huyện Xuân Trường và Giao Thủy, tỉnh Nam Định. Họ xuất thân từ gia đình bần nông, lớn lên trong nghèo khổ, rồi được đi học sư phạm. Ông Kiền trở thành thầy giáo. Bà Khiếu trở thành cô giáo. Họ yêu nghề, yêu trẻ, gắn bó với làng quê, ruộng đồng. Ông bà cùng có chung ước nguyện lúc xế chiều, khi công việc trong biên chế nhà nước đã hoàn thành, họ sẽ trở về quê sống vui thú điền viên với xóm làng. Ông Hoàng Kiền rời bục giảng lên đường ra mặt trận, rồi gắn bó với đời binh nghiệp đã hơn bốn mươi năm. Ông đã từng có mặt ở chiến trường miền Nam những năm chiến tranh ác liệt nhất. Sau này, ông được đào tạo thành kỹ sư công binh, trở thành người chỉ huy, sĩ quan cấp tướng, thiết kế và xây dựng nhiều công trình quốc phòng quan trọng. Bà Ngô Thị Khiếu, vợ ông vẫn gắn bó với nghề sư phạm. Cả ông và bà đều ham đọc sách. Đi đâu gặp sách hay là mua. Họ đọc và dạy con, dạy cháu đọc. Đến nay, ông bà đã sưu tầm được nhiều loại sách, báo quý với số lượng khá lớn. Họ cùng nảy ra ý tưởng lập một thư viện. Nhớ lại thời ở nhà mái rạ, có cây cau, chum nước bên hè, họ nảy thêm ý định sưu tầm một số hiện vật: cầy bừa, cào cỏ, gầu tát nước, đó, lờ, chum vại... đã gắn bó với mình từ lúc ấu thơ đến tuổi trưởng thành mang về đặt quanh nhà làm kỷ niệm.

Thoạt đầu chỉ với mục đích giản dị như vậy. Năm 2009, vợ chồng ông Kiền bà Khiếu được mời về dự lễ khánh thành Trường mầm non của xã Giao Thịnh. Trường xây mới nhưng cơ sở vật chất còn rất thiếu thốn. Họ còn nhận thấy ở xã này tệ nạn xã hội sinh ra cũng bởi không có nơi tiếp cận văn hóa. Bà Khiếu đã đặt vấn đề với xã xin mua một sào đất gần những ngôi trường để xây dựng một thư viện, rồi đem số sách mà gia đình sưu tầm, góp được trong mấy chục năm qua trưng bày, phục vụ các cháu học sinh và nhân dân địa phương. Ý tưởng đơn sơ đó đã được các cấp lãnh đạo từ xã tới huyện hoan nghênh, ủng hộ. Không những thế họ còn muốn mở rộng diện tích ra để xây dựng thành Khu văn hóa Đồng quê.

Khi vợ chồng ông Kiền bà Khiếu đến thăm Giáo sư - Anh hùng lao động Vũ Khiêu (là người cùng quê hương Xuân Trường), họ được Giáo sư ủng hộ, tận tình hướng dẫn, góp ý và tặng hai câu đối: "Giữ lấy tinh hoa từ thuở trước/ Để cho con cháu mãi ngàn sau". Kể từ hôm đó, vợ chồng ông Kiền bà Khiếu quyết tâm xây dựng Bảo tàng. Thời điểm đó, Thiếu tướng Hoàng Kiền được Bộ Quốc phòng giao nhiệm vụ quản lý các dự án xây dựng Đường Tuần tra biên giới, công việc rất bận rộn, nên ông đã khuyên vợ chỉ làm một thư viện nhỏ thôi. Nhưng nhận thấy "thiên thời, địa lợi, nhân hòa", bà Khiếu đã lập dự án trình lên xã lên huyện, rồi được bà con nhân dân thôn xóm tạo điều kiện đổi dồn ruộng đất đã quy hoạch làm thổ cư, được chính quyền các cấp phê duyệt, quyết định giao cho hơn 5.000m2 đất và cả khúc sông cụt, tổng cộng lên tới gần 6.000m2.

Kế hoạch ban đầu cũng chỉ định làm những ngôi nhà đơn sơ, dân dã. Nhưng trong quá trình xây dựng, được sự cổ vũ, động viên của anh em, con cháu hai bên gia đình, của chính quyền địa phương, bà con làng xã, bạn bè thân thiết, đặc biệt là sự ủng hộ giúp đỡ của Bộ Tư lệnh Binh đoàn 12, Bộ Tư lệnh Binh chủng Công binh, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định, Công ty Xây dựng Công trình Tân Cảng, Trung đoàn CB83/Quân chủng Hải quân, các Bảo tàng: Trường Sơn, Công binh, Nam Định, Hải Quân, cơ quan, đơn vị, tổ chức, cá nhân khác nên dự án được xây dựng với quy mô lớn hơn, hoàn chỉnh hơn.

Thiếu tướng Hoàng Kiền (thứ 6 từ trái qua) cùng vợ - bà Ngô Thị Khiếu - và bạn bè thân hữu trước khuôn viên Bảo tàng Đồng quê.

Thế là Bảo tàng Đồng quê hình thành với 5 loại nhà tiêu biểu cho vùng đồng quê Bắc bộ: nhà mái rạ tường đất đại diện cho tầng lớp bần cố nông; nhà gỗ lợp bổi của tầng lớp trung nông; nhà xây lợp ngói nam của tầng lớp địa chủ; nhà gác tường lợp ngói tây tiêu biểu cho nhà nông thôn Bắc bộ thập niên 60 - 80 của thế kỷ XX. Các nhà hiện vật đều là những nếp nhà cũ có tuổi từ 70 đến 100 năm, nguyên bản do người dân dỡ bỏ để xây nhà mới. Những ngôi nhà đó chỉ mua với giá từ 5 đến 9 triệu đồng một ngôi. Ngôi "nhà địa chủ" gỗ lim hoàn toàn thì mua với giá 100 triệu đồng. Ngôi nhà gác tường do gia đình thông gia của ông bà Hoàng Kiền ở Hà Nội tặng. Trong 4 loại nhà của người dân đều có đồ đạc, dụng cụ sinh hoạt nguyên bản, thể hiện cuộc sống, sinh hoạt của các tầng lớp dân cư đồng bằng Bắc bộ từ thời phong kiến cho đến ngày nay.

To cao nhất là ngôi nhà cao tầng, dùng làm trung tâm trưng bày hiện vật dễ bị mất. Đi theo cầu thang ngoài trời lên tầng hai, là nơi trưng bày các loại công cụ lao động trong nông nghiệp; các loại công cụ nghề biển, nghề muối, dụng cụ sinh hoạt, đồ dùng rất nhiều chủng loại, số lượng lớn, hàng nghìn hiện vật từ cổ chí kim, đặc trưng cho đồng bằng Bắc bộ và miền biển. Bộ sưu tập đồ đồng khoảng 200 chiếc nồi, 200 chiếc mâm, 50 chiếc chậu, hơn 100 chiếc đèn cổ, mỗi chủng loại có đủ kích cỡ từ nhỏ nhất đến lớn nhất, với trọng lượng tổng cộng khoảng 2 tấn. Bộ sưu tập tiền cổ với hơn 1 tạ tiền xu các loại, 2kg tiền giấy Đông Dương. Rồi bộ sưu tập đồ gốm, đồ sành, đồ sứ rất đa dạng, phong phú. Mấy chục chum, choé đựng nước các loại.

Tầng ba là một thư viện với hàng nghìn đầu sách được sắp xếp gọn gàng trên các giá với nhiều chuyên đề, bao gồm: sách cũ, sách mới, cả sách xuất bản thời Pháp thuộc, thời chế độ cũ ở miền Nam có giá trị nghiên cứu. Các loại sách đa dạng, đáp ứng nhu cầu đọc của nhiều đối tượng. Trong phòng thư viện có đủ bàn ghế phục vụ người đọc, có máy vi tính nối mạng truy cập Internet kết hợp với giới thiệu hình ảnh thôn quê xưa - nay.

Tầng bốn có phòng họp, là nơi tổ chức các hội nghị, hội thảo khuyến nông. Có màn hình tivi lớn để chiếu giới thiệu các phim tư liệu, khoa học. Đây còn là nơi đàm đạo văn thơ, sinh hoạt văn nghệ.

Tầng một được bố trí tương đối độc lập, trưng bày một số hiện vật hình ảnh của Quân đội nhân dân Việt Nam, nó gắn với cuộc đời quân ngũ của Thiếu tướng Hoàng Kiền. Mảng chủ đề chính là những hiện vật, hình ảnh về đường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, thầy giáo Kiền rời bục giảng khoác ba lô cầm súng lên đường ra mặt trận, suốt 6 năm chiến đấu, công tác ở đây. Mảng về truyền thống của Bộ đội Hải quân, có đặc trưng là xây dựng và bảo vệ chủ quyền trên quần đảo Trường Sa, trong đó Kỹ sư, Sĩ quan Hoàng Kiền gắn bó với Hải quân 16 năm, có 3 năm ở Bạch Long Vỹ, 8 năm ở Trường Sa, đã đưa hàng trăm người dân quê hương ra tham gia xây dựng Trường Sa trong suốt hơn hai mươi năm qua. Mảng truyền thống "Mở đường thắng lợi" của lực lượng Công binh với các hình ảnh, hiện vật tái hiện lại một số hoạt động của Bộ đội Trường Sơn trong chiến tranh chống Mỹ. Tiếp theo là một số hình ảnh về xây dựng đường Tuần tra biên giới, một công trình đã và đang được xây dựng, ông Kiền đảm nhiệm chức vụ Giám đốc Ban Quản lý dự án Đường Tuần tra biên giới từ năm 2007 đến nay.

Khu nghề truyền thống có ruộng trồng cói, nơi cắt, chẻ, phơi, dệt thành chiếu. Có khu thực hành làm men rượu, nấu rượu theo phương pháp cổ truyền. Rượu sạch, tinh cất từ cây lúa nếp trồng trên cánh đồng làng Bỉnh Di thơm ngon nổi tiếng suốt hai trăm năm qua, nay đang dần bị mai một đi nhiều.

Khu ẩm thực với các món ăn dân dã vùng quê một thời đã gắn với người dân nghèo khổ mà nay lại là món ăn lạ, thậm chí còn được nhiều người nơi thị thành yêu thích, coi như món đặc sản.

Có khu thể thao, vui chơi giải trí: bóng bàn, cầu lông, cờ tướng phục vụ nhân dân và du khách đến tham quan.

Trong khu vực Bảo tàng còn bảo tồn những loại cây đặc trưng của đồng bằng Bắc bộ có nguy cơ mất giống như: cậy, chay, thị, giành giành, vối, sắn thuyền, lúa tám thơm... Một số cây ở Trường Sa, Trường Sơn, cây từ nước bạn Lào, các loại cây gỗ đặc trưng của rừng nhiệt đới Việt Nam. Các loại vật nuôi: cá, tôm, cua, ốc, rạm, cáy, gà ri, lợn ỉ... Đặc trưng hơn nữa là có mô hình trâu kéo cầy, bò kéo bừa ở ruộng lúa nước, có các loại gầu tát nước như: gầu gỗ, gầu guồng, gầu dây…

Bảo tàng Đồng quê là một dự án văn hóa tư nhân, việc thiết kế, thi công do kỹ sư Hoàng Kiền trực tiếp đảm trách, do bà Ngô Thị Khiếu làm chủ xây dựng, đến nay đã cơ bản hoàn thành giai đoạn I với vốn đầu tư hơn 4 tỉ đồng, cùng với hàng trăm ca xe máy, hàng nghìn công lao động, một phần của gia đình, một phần là sự ủng hộ của các cơ quan, đơn vị, các tổ chức, cá nhân ở mọi miền của đất nước và nhân dân địa phương. Với đội ngũ nhân viên quản lý từ 5 đến 7 người, trong đó 2 người có trình độ đại học, 1 người có trình độ cao đẳng. Trước mắt, gia đình bán lô đất do Quân đội cấp ở Hà Nội để chi phí cho xây dựng, gửi tiết kiệm lấy lãi để trả lương hàng tháng, đồng thời kết hợp làm một số dịch vụ để từng bước bảo đảm đủ trang trải cho đội ngũ nhân viên và các chi phí cho hoạt động của bảo tàng. Về lâu dài ông bà Hoàng Kiền - Ngô Thị Khiếu cho biết, họ sẽ hiến tặng bảo tàng cho địa phương quản lý để duy trì hoạt động sao cho có hiệu quả. Nó xứng đáng là nơi để nhân dân trong khu vực đến vui chơi, giải trí; học sinh các cấp đến tham quan học tập; những người quan tâm tới lịch sử, văn hoá đồng quê đến tìm hiểu nghiên cứu. Hy vọng nơi đây sẽ trở thành một địa điểm hấp dẫn cho khách du lịch trong và ngoài nước đến tham quan.

Hà Nội, tiết Nô-en 2012