Hai người phụ nữ trong văn Tô Hoài

Thứ Bảy, 26/01/2019, 12:13

Sống vắt mình từ đầu thế kỷ 20 sang thế kỷ 21, và viết liên tục từ khoảng năm 1937, 1938 đến khi ông giã biệt cõi nhân gian (2014); nhà văn Tô Hoài là chứng nhân của thời đại; chứng kiến biết bao thăng trầm của đất nước, trong lát cắt lịch sử không dài nhưng đầy bi thương và hào hùng của dân tộc.

Được tiếp chuyện lão nhà văn khi ông còn sống, được ông hé cho biết chuyện tình của mình khi ông còn là người dương thế, là điều hiếm bởi ông rất kín về chuyện này.

Mối tình đầu

Thường nghe chỗ này chỗ kia đồn nhà văn Tô Hoài nhiều mối tình lắm, phụ nữ theo ông nhiều lắm; lại thấy, trong một cuốn hồi ký gần đây của một giáo sư văn học có nói ông yêu con của một nhà văn hiện thực lớn... Ấy cũng là chuyện thường tình của một người nổi tiếng, lại trắng trẻo, vóc dáng thư sinh. Từng là quân của ông nhiều năm lúc ông làm Tổng Biên tập (khi ấy tôi là Thư ký Tòa soạn Báo Người Hà Nội) từ những năm chín mươi; đó cũng là thuận lợi để tôi có thể hỏi ông nhiều điều mà với người khác, ông chưa chắc đã bộc bạch.

“Cái chuyện tớ với cô Lê Minh như trong cuốn hồi ký viết, chuyện thực là không có. Còn ngày xưa và gần đây thì...”. Lão nhà văn cười khì khì chẳng ra thừa nhận cũng chẳng ra không thừa nhận.

Sinh ở làng Nghĩa Đô, ngoại thành Hà Nội, nay là phường Nghĩa Tân, quận Cầu Giấy, Hà Nội. Thuở nhỏ, cậu bé Nguyễn Sen (tên thật của Tô Hoài) cùng đám chúng bạn lăn lóc suốt dải ven sông Tô Lịch với nhiều trò, đặc biệt là trò chơi đổ dế, bắt dế, chọi dế; vì thế ông có vốn sống khi viết truyện “Dế mèn” rồi “Dế mèn phiêu lưu ký” những tác phẩm góp phần làm nên tên tuổi Tô Hoài. Ở tuổi thiếu niên, có một cô gái cùng làng Nghĩa Đô, dáng nhỏ nhắn, xinh xắn, tuổi sàn sàn cảm mến anh chàng Nguyễn Sen. Nguyễn Sen cũng vậy.

Thích nhau, yêu nhau; lẽ thường của tình yêu, hai người lúc ấy độ tuổi mười lăm mười sáu. Thế rồi bố cô ấy biết chuyện, đánh cô ấy dữ lắm, bắt cô phải dời chốn làng quê ven đô ra sống ở Hà Nội. Cách đây hơn tám mươi năm, khoảng cách giữa nội và ngoại thành xa xôi lắm. Buồn, thất vọng, chàng trai mới lớn Nguyễn Sen lao vào viết chuyện, viết những cái quanh mình, mình biết...

Cố nhà văn Tô Hoài.

Khi đã đi làm ở phố và nổi tiếng với “Dế mèn phiêu lưu ký”, Tô Hoài biết cô gái mình yêu đã buộc phải lấy một người ở nội thành Hà Nội. Đáng buồn thay, được vài năm thì cô ấy mất, mất trẻ lắm, mới ở tuổi hai mươi.

Tô Hoài biết tin đã cùng các nhà thơ Đinh Hùng, Vũ Hoàng Chương, Nguyễn Bính xuống tận Thanh Xuân (giờ là quận Thanh Xuân) viếng cô gái mệnh yểu. Ai chẳng có mối tình đầu và mối tình đầu thường để lại dấu ấn khó phai trong cuộc đời mỗi người. Tô Hoài đã đưa chuyện mối tình đầu của mình vào văn chương, thành tiểu thuyết “Giăng thề”.

Mối tình sâu nặng qua hai thế kỷ

Mối tình sâu đậm nhất, kéo dài tới hơn bảy mươi năm, cũng vắt qua hai thế kỷ, mang đậm nét riêng Tô Hoài nhưng cũng đậm dấu ấn thời đại, dân tộc - đó là mối tình với cô Phụng. Có lẽ đây là lần đầu tiên, nhà văn nói tới bí mật của riêng mình mà tôi được biết.

Khi chuyện về con Dế mèn được đưa đến Nhà xuất bản Tân Dân của Vũ Đình Long và in ra, nhiều người thích; nhà văn Vũ Ngọc Phan và Nguyễn Công Hoan lúc ấy đang làm việc ở Tân Dân, gợi ý với Tô Hoài mở rộng và nâng cao tầm của chuyện.

Nhuận bút của “Dế mèn phiêu lưu ký” được hai mươi đồng - khoản tiền lớn lúc đó - một tạ gạo chỉ có 3 đồng. Tô Hoài đề nghị nhà Tân Dân cấp cho ông cái giấy với tư cách phóng viên bản báo đi các nơi viết bài gửi về. Vậy là chí trai được thỏa, Tô Hoài ung dung đi du ký khắp Bắc, Trung, Nam Kỳ, rồi Lào, Cao Miên...

Thời gian trong Sài Gòn, Tô Hoài xuống một đồn điền cao su ở Dầu Tiếng tìm hiểu cuộc sống, con người vùng này. Thường Tô Hoài đến một tiệm tạp hóa nơi thị trấn mua tem thư, sách báo. Tiệm tạp hóa có cô gái con chủ nhà là học sinh trường nữ sinh áo tím Sài Gòn, nghỉ hè về phụ giúp gia đình may vá quần áo. Chàng thanh niên - nhà văn trẻ thấy cứ mỗi lần mình đến, cô gái lại diện chiếc quần lụa trắng. “Thế là tôi biết cô ấy làm duyên mỗi khi mình xuất hiện. Tôi tinh ra phết...”.

Ông lão tuổi 90 cười khà khà, mắt háy háy, hóm hỉnh nhớ nhịp đập trái tim thời trai trẻ. Tô Hoài hẳn nhiên là có cảm tình với cô gái miền Nam với nét đẹp dịu dàng, thầm kín... Dần dà hai người yêu nhau, yêu say đắm, mãnh liệt. Tô Hoài thân với gia đình cô Phụng (tên cô gái), gia đình đồng ý chuyện hai người yêu nhau.

Nếu như câu chuyện đến đây kết thúc và như bao chuyện tình dù rất lãng mạn, nhưng là chuyện tình lướt qua cuộc đời của một chàng trai - nhà văn trẻ, trong những chuyến xê dịch; cũng chẳng có gì để bàn tiếp. Tình yêu của họ gắn với thời thế và cũng bởi thời thế mà trở nên đau đáu suốt chặng đường đời mỗi người; để lão nhà văn lừng danh của chúng ta kể lại trong sự bồi hồi.

Tô Hoài và cô Phụng yêu nhau thắm thiết, đến độ đã tính đến chuyện hôn nhân. Bước chân xê dịch của chàng nhà văn Tô Hoài đến Dầu Tiếng, yêu và định lấy vợ ở vào thời điểm ấy cũng đủ hiểu mối tình của họ sâu nặng thế nào.

Tô Hoài khi ấy đã hoạt động thanh niên cứu quốc, ông ra Bắc rồi tính vào Nam cưới vợ; nhưng không may xung đột Pháp - Nhật nổ ra. Xe lửa Bắc Nam gián đoạn không tiếp tục chạy, rồi chiến tranh, rồi Tô Hoài bị cuốn vào hoạt động Văn hóa Cứu quốc nay đây mai đó; không vào, không liên lạc được với cô Phụng. Cô Phụng đã đi khắp nơi tìm Tô Hoài, đến gặp cả nhà thơ Xuân Diệu nhờ tìm nhưng vẫn không thấy. Những năm bốn mươi của thế kỷ trước, thông tin liên lạc đâu có như bây giờ, vả lại Tô Hoài đang hoạt động nên ngay Xuân Diệu cũng chẳng biết ông ở đâu mà nhắn.

Hai người bặt tin nhau. Cô Phụng không tìm được Tô Hoài nên trở lại Sài Gòn rồi sau đó lấy một người Pháp và sang Pháp - sau ngày đất nước thống nhất Tô Hoài mới biết như thế.

Trong những năm chiến tranh, đất nước chia cắt; chàng thanh niên Nguyễn Sen ngày nào đã là nhà văn lớn, ông đảm nhiệm nhiều vị trí lãnh đạo trong Hội Nhà văn. Khoảng giữa những năm 60 của thế kỷ hai mươi, bạn thân của Tô Hoài là nhà văn Nguyễn Văn Bổng được lệnh đi chiến trường (đi B), Tô Hoài đã nhờ bạn nếu vào Sài Gòn thì tìm hộ cô Phụng. Nhà văn Nguyễn Văn Bổng vào chiến trường, ở chiến khu rồi được điều động hoạt động trong nội thành Sài Gòn.

Nguyễn Văn Bổng đi tìm nhưng không gặp được bà Phụng, bà đã sang Pháp. Bản thân nhà văn, khi phụ trách công tác đối ngoại của Hội Nhà văn và làm Phó Chủ tịch Ủy ban đoàn kết Á - Phi - Mỹ La tinh, trong những lần đi nước ngoài đều có ý kiếm tìm bà Phụng, nhưng vẫn bặt vô âm tín.

Thế rồi, khi Tô Hoài đang lãnh đạo Hội Văn nghệ Hà Nội thì nhận được lá thư, bên ngoài chỉ đề người nhận: Tô Hoài. Ông sững sờ cảm động bởi lá thư đó của bà Phụng gửi về. “Sau đó tôi viết một cái thư cho cô ấy, cô ấy từ Pháp bay về Việt Nam và tìm đến Hội Văn nghệ Hà Nội. Không may hôm ấy tôi đi vắng. Nhân có trưng bày tranh của nữ họa sĩ Kim Bạch tại trụ sở Hội - 19 Hàng Buồm, cô ấy xem rồi mua một bức mang vào Sài Gòn”.

Tô Hoài vào Sài Gòn thăm bà Phụng đang ở nhà ông anh, hôm đi có cả nhà văn Đoàn Minh Tuấn. “Gặp nhau, cô ấy bảo: Anh ốm quá. Từ ấy, hàng năm tôi đi Sài Gòn gặp cô ấy”. Phải là một mối tình sâu đậm đến nhường nào mới khiến nhà văn của chúng ta thương nhớ, kiếm tìm bao nhiêu năm trong vô vọng. Và, hẳn rằng các cung bậc tình cảm của hai người, e rằng chỉ họ mới tường tận mà thôi. Nhà văn Tô Hoài cùng người yêu cũ đi thăm thú hết Sài Gòn, Vũng Tàu rồi miệt vườn Nam Bộ...

Bà Phụng cũng ra Hà Nội cùng nhà văn phiêu ký Vịnh Hạ Long và một số nơi khác. Ông còn tổ chức cho bà Phụng gặp khắp các con ông. Mối tình này được Tô Hoài viết thành truyện “Hoa Bìm biển”. Có thể nhiều người đã đọc nhưng nghĩ rằng ông hư cấu.

Vâng, tôi cũng đã đọc truyện này của ông; hồi đang là quân của ông; những hôm mang ma-ket báo đến để ông duyệt, tôi thường thấy bên cửa sổ phòng làm việc ở phố Đoàn Nhữ Hài có cái cây dây leo lạ. Hỏi, ông nói đó là cây Bìm biển. Chỉ đến khi ông kể mối tình với bà Phụng, tôi mới biết đó là thực tế của cuộc đời ông. Ông vẫn rất yêu bà Phụng, đến độ như người ta thường nói: nhìn vật thấy người...“Nhiều năm trước, bà ấy đi đâu, ở Pháp hay Mỹ đều thư cho tôi. Mấy năm nay không thấy, chắc mất rồi. Bà ấy cũng đã ngoài tám mươi rồi còn gì” - Nhà văn giọng trầm ngâm, đôi mắt xa vời vợi nhìn ra cửa sổ.

Cao Minh