Đằng sau cuộc đời thăng trầm của nhà văn Thanh Châu

Vốn mê truyện ngắn "Hoa ti gôn" của Thanh Châu và ám ảnh bởi những câu chuyện xung quanh thi sĩ bí ẩn TTKH (tác giả thi phẩm "Hai sắc hoa ti gôn" nổi riếng) nên đầu thập niên 90 của thế kỷ trước, hễ có điều kiện ra Hà Nội là tôi lại tìm thăm nhà văn Thanh Châu trên căn gác ở phố Trần Quốc Toản. Tên tuổi ông tới thời điểm ấy vẫn ít được nhắc tới trên văn đàn. Ông lặng lẽ sống với người bạn đời từ lâu bị bệnh mất trí nhớ trong gia đình người con gái làm đạo diễn. Ông và con cháu chăm sóc bà rất chu đáo. Ông cũng lưu giữ nhiều tư liệu quý hiếm từ mấy mươi năm trước. Từ đó, hễ có dịp ra Hà Nội là tôi đều đến thăm ông, cũng như cuối đời khi ông vào Sài Gòn sống với người con trai là họa sĩ, tôi hay "tháp tùng" đưa ông đi thăm các bạn văn.

Quê gốc Diễn Châu, Nghệ An nhưng ông lại chào đời ở thị xã Thanh Hóa và phần lớn cuộc đời gắn bó với đất Hà thành. Tỉnh Thanh là quê ngoại của ông, đồng thời cũng là địa chỉ liên quan đến "người con gái tỉnh Thanh" trong thơ tình TTKH. Say mê văn chương từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, đến những năm 30, ông ra Hà Nội sinh sống và bắt đầu "nhập" vào làng bút. Rất sung sức, tác phẩm của Thanh Châu xuất hiện thường xuyên trên các báo, trong đó ông cộng tác với Tiểu thuyết thứ bảy lâu nhất. Mười năm. Tuần báo này đã tập hợp được nhiều cây bút có tiếng, hầu hết về sau đều tham gia hoạt động cách mạng cứu nước.

Nhà văn Thanh Châu là nhân chứng quan trọng cho một giai đoạn văn học nhiều thành tựu 1930-1945. Trò chuyện với tôi, ông tỏ ra rất sâu sắc: "Trước Cách mạng tháng Tám, người viết hình như ít chú ý đến chính trị, cho nên mới bạo tay thích gì viết nấy, theo sự thôi thúc, theo cảm hứng riêng trước cuộc sống. Trừ những người đã được giác ngộ, đã ở trong các tổ chức cách mạng bí mật hay công khai. Nhà thơ Nguyễn Nhược Pháp viết chuyện "đi chùa Hương" của một cô gái thời trước. Nhà thơ Phạm Huy Thông lấy tích "Hạng Võ thất bại trên sông Ô" làm nguồn cảm hứng. Vũ Bằng ghi lại chuyện cai thuốc phiện, sau khi thoát khỏi nạn ma tuý. Lan Khai thạo "chuyện đường rừng" nhờ lúc còn sinh sống ở vùng cao. Nói chung, mục đích viết của số đông thời ấy là vì "nợ cơm áo", ngoài ra còn vì cái thú văn chương "thuần túy". Cho mãi đến khi có cuộc tranh cãi về "Nghệ thuật vị nghệ thuật hay nghệ thuật vị nhân sinh" do ông Hải Triều phát động, mới làm cho mọi người để tâm suy nghĩ. Tiếp sau đó, đi vào kháng chiến, được học tập chính trị, được chứng kiến thực tế của cuộc đấu tranh chống ngoại xâm, sát cánh cùng nông dân, bộ đội trong gian lao thử thách hàng ngày, nhà văn mới thấy cần thay đổi cách sống, cách viết, cách nhìn khác".

Truyện ngắn đầu tay "Bó hoa quá đẹp" của Thanh Châu được đăng trên Tiểu thuyết thứ bảy khi tuần báo này vừa ra đời, kế sau truyện ngắn "Kép Tư Bền" của Nguyễn Công Hoan. Ông thổ lộ: "Nhà thơ Huy Cận đọc truyện này từ khi còn là học sinh Quốc học Huế. Về sau gặp nhau ở Hội Nhà văn Việt Nam, anh vẫn hay gọi đùa tôi bằng cái tên truyện "Bó hoa quá đẹp". Cũng ngay trong năm 1934 đáng nhớ ấy, "Bó hoa quá đẹp" cùng một số truyện ngắn khác được tập hợp in thành tập "Trong bóng tối", tác phẩm đầu tiên của tôi do Trung Bắc tân văn xuất bản".

Trải qua chiến tranh, tập truyện "Trong bóng tối" của nhà văn Thanh Châu bị thất lạc. May sao sau ngày đất nước thống nhất, một độc giả thân thiết ở Sài Gòn đã gửi tặng ông một bản. Ngoài ra, ông còn có tiểu thuyết "Bóng hình người xưa" mà trước năm 1945, nhà văn Hoàng Trọng Miên từ Sài Gòn ra Hà Nội mua bản thảo giá sáu mươi đồng, nhưng do chiến tranh nên chưa kịp nhận sách in. Thanh Châu cứ ngỡ không bao giờ được thấy lại "Bóng hình người xưa", nhưng khoảng thập niên 90 của thế kỷ trước có một Việt kiều Pháp là bà Tuấn Lan - con của bác sĩ nhi khoa Phạm Quang Anh, tình cờ đọc được tiểu thuyết này tại một thư viện ở Paris đã photo gửi về tặng tác giả một bản. Gặp lại đứa con tinh thần bị thất lạc, nhà văn vô cùng xúc động.

Cuộc đời nhà văn Thanh Châu cũng thăng trầm, lưu lạc như chính tác phẩm của ông. Trong kháng chiến chống Pháp, ông được nhà văn Nguyễn Huy Tưởng giới thiệu tham gia hoạt động trong nhóm La Khê ở Hà Đông, sáng tác kịch ngắn đi diễn lưu động để chuẩn bị tuyên truyền kháng chiến. Nhóm văn nghệ sĩ này còn có Nguyễn Xuân Khoát, Thâm Tâm, Chu Ngọc,... do Trần Huyền Trân làm tổ trưởng. Hà Nội rơi vào tay quân Pháp, Thanh Châu sơ tán về quê ngoại Thanh Hóa, tham gia công tác chính quyền một thời gian rồi chuyển sang làm báo Vệ Quốc Quân ở Liên khu 4.

Miền Bắc giải phóng, ông về báo Văn Nghệ ngay từ số đầu, làm phóng viên, biên tập lẫn trình bày. Sau một thời gian, do gặp một sự cố bất như ý, ông lui về nghỉ hưu non. Tuy vậy, cái nghiệp viết lách vẫn không rời ông. Thỉnh thoảng cái tên Thanh Châu lại xuất hiện, nhưng với tư cách nhà báo viết về phong trào xây dựng kinh tế miền núi, lâm nghiệp, thủ công nghiệp,... Thanh Châu - nhà văn dường như đã thuộc về quá khứ. Những bạn đọc yêu mến nhà văn Thanh Châu muốn "gặp" tác giả của mình trên trang viết phải chịu khó quay về những tác phẩm in từ trước năm 1945. Về tiểu thuyết, có thể kể: "Cái ngõ tối", "Cùng một ánh trăng", "Tà áo lụa", "Bóng hình người xưa"...

Năm 1991, tiểu thuyết "Cái ngõ tối" của Thanh Châu được Nhà xuất bản Hội Nhà văn cho tái bản. Đọc lại tác phẩm này, nhà văn Bùi Hiển - bạn văn cùng thời với Thanh Châu, đã viết: "Mặc dù viết đã nửa thế kỷ, đến nay vẫn còn giữ được nguyên vẹn dư âm". Và không chỉ "Cái ngõ tối" mà nhiều tác phẩm khác của Thanh Châu, theo tôi, dù trải qua bao thăng trầm như chính cuộc đời tác giả, nhưng vẫn "giữ được nguyên vẹn dư âm". Như nhà văn Tô Hoài đã viết trong "Thay lời nói đầu" ở tác phẩm văn học thiếu nhi "Cún số 5" của Thanh Châu do Nhà xuất bản Kim Đồng tái bản năm 1993: "Đọc lại những sáng tác trên của anh, tôi bỗng thấy được một thú vị riêng mà ngày trước không có. Ấy là tuổi người đọc thì cứ việc đổi lớp, nhưng cái gì nhà văn viết ra đã sống được theo năm tháng thì lại không có tuổi. Một sáng tác dẫu chỉ có ý định cho một lứa tuổi nào đó, nhưng khi đã thực sự có giá trị thì nhất định ai và bao giờ cũng phải thấy là hay".

Về truyện ngắn, Thanh Châu thật sự là cây bút tài năng với nhiều truyện đặc sắc, giàu chất trữ tình, lãng mạn. Đặc biệt, truyện ngắn "Hoa ti gôn" đăng năm 1937 của ông đã trở thành một sự kiện, khi nó khơi mào cho một huyền thoại văn chương xung quanh cái tên TTKH cùng những bài thơ bất tử, mà gần đây vẫn còn là đề tài sống động trên văn đàn. Và nếu như "Hoa ti gôn" là truyện ngắn "mở" thì "Những cánh hoa tím" (1939) là truyện ngắn "khép" nguồn cảm hứng cho những bài thơ tình của TTKH.

Nhìn lại đời văn gần một thế kỷ của mình, nhà văn Thanh Châu chiêm nghiệm: "Nguyễn Tuân đời văn thành đạt, cuối đời vẫn hối tiếc đã tiêu phí mất nhiều ngày tháng cho các cuộc du hí chơi bời phù phiếm. Nhưng chính những cái tưởng là "phù phiếm" đó lại là kinh nghiệm sống, là vốn tích trữ của người cầm bút. Lưu Trọng Lư cuối đời viết "Nửa đêm sực tỉnh" cũng là ôn lại một mối diễm tình có thể duy nhất đời ông. Riêng tôi, tôi vẫn ước gì được "làm lại" cuộc đời, với những bài học tưởng khôn ngoan, với những kinh nghiệm ngọt ngào hay chua chát đã giúp mình vượt khó".

Trong hai tác phẩm "Thương nhớ mười hai" và "Bốn mươi năm nói láo", nhà văn Vũ Bằng đều có nhắc tới nhà văn Thanh Châu với nhiều kỷ niệm đáng nhớ. Nhớ về Vũ Bằng, Thanh Châu tâm sự: "Vũ Bằng vào quãng cuối của tuần báo Tiểu thuyết thứ bảy mới về cộng tác như một cố vấn tin cậy của ông Vũ Đình Long chủ báo. Về nghề, đó là một thư ký toà soạn giỏi, viết thầu cho nhiều tờ khác. Chúng tôi thường trao đổi việc đọc sách với nhau, theo dõi nhận xét những sáng tác có triển vọng của bạn viết gửi cho tờ báo mỗi ngày. Do đó thành thân hữu. Vũ Bằng là người ưa vật chất, sống như một trưởng giả, không tham gia kháng chiến, gần trọn đời viết trong vùng địch tạm chiếm. Vậy mà chả ai ngờ: Ông là một chiến sĩ cách mạng nằm vùng. Cho nên hiểu rõ được một con người phải đâu là việc giản đơn"!

Không thuộc dạng nhà văn thời nào tên tuổi cũng hiện diện trên bầu trời văn học như một ngôi sao không thể thiếu, Thanh Châu chỉ là ngôi sao bừng sáng một thời rồi lặng lẽ khiêm tốn ẩn mình giữa muôn mặt đời thường. Tuy vậy, sự đóng góp của ông đối với nền văn học và báo chí nước nhà trong nửa đầu thế kỷ XX luôn đáng quí, đáng trân trọng.

Vào một chiều mưa tháng 5/2007, nhà văn Thanh Châu nhẹ nhàng ra đi ở tuổi 95 tại Tp HCM, mang theo bí ẩn mà ông không bao giờ chịu tiết lộ về huyền thoại TTKH. Ông ra đi nhẹ nhàng và lặng lẽ như tính cách con người và văn chương của ông. Lặng lẽ nhưng không kém phần độc đáo. Ngày 17/9/2012, nhân dịp 100 ngày sinh của nhà văn Thanh Châu, Hội Nhà văn Việt Nam đã tổ chức trang trọng lễ tưởng niệm ông tại Hà Nội. Đó là cách ứng xử chuẩn mực xứng đáng với tài năng và sự cống hiến của ông