Bơkào Lang Biang

Thứ Ba, 18/04/2017, 08:06
Trước hết, xin nói rõ lý do tôi dùng "bơkào" chứ không phải "hoa" để viết về ca khúc "Hoa Lang Biang" của nhạc sĩ Đình Nghĩ, là vì bản thân ca khúc đó từ lâu đã được dân gian hóa. Mà một khi dân gian gọi nó là Bơkào Lang Biang thì tôi cũng không có lý do gì để nắn lại cho đúng như tên khai sinh.


Đời sống có quyền năng riêng của đời sống. Người nghệ sĩ sáng tạo ra tác phẩm, nhưng khi đi vào đời sống, nó lại có một cuộc đời riêng, buồn vui riêng và nhất là tồn tại độc lập đối với người sinh nó. Bơkào Lang Biang là một trường hợp như vậy!

Ca khúc "Hoa Lang Biang" được nhạc sĩ Đình Nghĩ sáng tác vào năm 1982. Kể từ khi xuất hiện, cách nay hơn 3 thập kỷ, "Hoa Lang Biang" vẫn là một trong những ca khúc thành công nhất của Đình Nghĩ và luôn được nhiều thế hệ say mê. Ca khúc được nhạc sĩ viết theo hình thức 2 đoạn đơn tương phản. 

Đoạn A, được Đình Nghĩ viết ở giọng mi thứ một đoạn đơn gồm hai câu nhạc. Câu nhạc một bắt đầu từ: "Em lên nương…" cho đến: "… hát khúc tâm tình". Câu nhạc hai bắt đầu từ: "Chim Chơ-lang…" nhắc lại nguyên dạng chất liệu âm nhạc của câu nhạc một.

Giữa đoạn A và đoạn B, nhạc sĩ sử dụng một câu nhạc nối, gồm có 4 nhịp: "Hê… Hề… Hế…".

Chuyển sang đoạn b từ: "Câu yal yau (đọc là gian giao)…" đến: "… Hoa Lang Biang", Đình Nghĩ viết ở giọng mi trưởng (giọng cùng tên với giọng mi thứ ở đoạn A) và bắt đầu xuất hiện chất liệu âm nhạc mới, tương phản hoàn toàn với đoạn A.

Ở đoạn A, nhạc sĩ Đình Nghĩ sử dụng chất liệu của âm nhạc K'Ho, giai điệu với nét nhạc quãng 3 thứ; đến đoạn B, sử dụng giai điệu với nét nhạc quãng 3 trưởng và quãng 3 thứ đan xen nhau. Cụ thể, trong câu: "Hát, hát lên đi và cùng em đi khắp nương đồi/ Múa, múa quanh vòng và cùng em múa quanh lửa hồng", thì sự không rõ ràng giữa trưởng và thứ nơi âm nhạc cồng chiêng đã được Đình Nghĩ hoàn chỉnh theo âm nhạc bác học phương Tây.

Nhạc sĩ Đình Nghĩ, tác giả của "Hoa Lang Biang".

Ca sĩ đầu tiên thể hiện ca khúc "Hoa Lang Biang" là Mơbonne Ka Thiếu, người dân tộc Cil. Thời điểm ấy, Mơbonne Ka Thiếu đang theo học tại Trường THPT Bùi Thị Xuân ở TP Đà Lạt. Sau đó, Mơbonne Ka Thiếu được ngành Văn hóa Lâm Đồng tuyển chọn vào Đội Thông tin lưu động và nửa năm sau, trở thành thành viên chính thức của Đoàn Ca múa nhạc dân tộc Lâm Đồng.

Mơbonne Ka Thiếu đã đem "Hoa Lang Biang" đi tham dự giọng hát hay toàn quốc ở Hà Nội và đoạt huy chương vàng. Còn ca khúc "Hoa Lang Biang" thì được Hội Nhạc sĩ Việt Nam trao tặng giải thưởng riêng cho sáng tác mới.

Từ đó đến nay, trong các hội thi, hội diễn văn nghệ quần chúng hay chuyên nghiệp, trên sân khấu rực rỡ ánh đèn hay ở một bon xa xôi hẻo lánh bên bếp lửa nhà sàn, ca khúc "Hoa Lang Biang" của nhạc sĩ Đình Nghĩ luôn vang lên đằm thắm, trẻ trung trong mọi lứa tuổi, mọi người. Có lẽ không có hội diễn nào ở cấp tỉnh cũng như cấp huyện, chương trình nào đi dự liên hoan toàn quốc mà không sử dụng ca khúc "Hoa Lang Biang" của Đình Nghĩ và đều đoạt từ huy chương bạc trở lên.

Về sau, ca khúc này còn được ca sĩ Bonneur Trinh thể hiện cũng khá thành công. Hiện nay, "Hoa Lang Biang" được Đài Phát thanh - Truyền hình Lâm Đồng lấy một đoạn làm nhạc hiệu cho Chương trình dân tộc của Đài.

Trở về với lịch sử và trở về với nhạc sĩ Đình Nghĩ một chút, để thấy nguồn gốc do đâu mà "Hoa Lang Biang" trở thành… dân ca. Năm 1980, là năm đánh dấu bước ngoặt trong sự nghiệp của Đình Nghĩ, không chỉ bởi lần đầu tiên đặt chân lên mảnh đất đa văn hóa Lâm Đồng, sau khi tốt nghiệp Nhạc viện Hà Nội, chuyên ngành Nhạc cụ dân tộc, mà chính sự thay đổi nơi cư trú này đã thôi thúc Đình Nghĩ tìm kiếm tư duy riêng để có thể tự định nghĩa mình trong sáng tác âm nhạc thay vì biểu diễn Nhã nhạc Cung đình Huế.

Cũng trong năm này, Đình Nghĩ gặp và chơi thân với Lâm Tuyền Tĩnh, một người tâm huyết với di sản folklore, công tác tại Sở Văn hóa - Thông tin Lâm Đồng. "Có thể nói tôi thật sự bàng hoàng, kinh ngạc trước một con người đắm đuối folklore đến thế!", Đình Nghĩ nhớ lại. Rồi Đình Nghĩ theo chân Lâm Tuyền Tĩnh điền dã về các bon xa xôi, hẻo lánh của đồng bào dân tộc thiểu số người Mạ, người K'Ho ở Cát Tiên, Đạ Tẻh, Đạ Huoai và thấy dân nhạc ở đây kỳ lạ quá.

Cồng chiêng mà đồng bào diễn tấu, diễn xướng không giống với âm nhạc ngũ cung Tây phương, có nghĩa là quãng 3 giữa trưởng và thứ không rõ ràng. Nguyên nhân là do cồng chiêng Tây Nguyên lấy thang âm bồi tự nhiên để thiết lập thang âm cho mỗi bộ chiêng. Theo đó, mỗi bộ chiêng thường có thang 3 âm hay thang 6 âm cơ bản và một chiếc chiêng cồng sẽ tạo ra một âm cơ bản, tương đương với mỗi nốt trên phím đàn.

Mỗi một nghệ nhân chơi chiêng trong dàn chiêng sáu sẽ đảm trách một nhạc âm trong đường tuyến giai điệu và chuỗi giai điệu trong một bài chiêng chính là sự kết tinh của sự phối hợp ăn ý giữa sáu nghệ nhân chơi chiêng. Ngoài ra, dàn cồng chiêng khi trình tấu lại trải dài trong không gian, nên giai điệu luôn hiện hữu dưới dạng hiệu ứng âm thanh nổi, một hiện tượng dường như chỉ thấy ở âm nhạc cồng chiêng, cùng với độ cao thấp, dài ngắn, còn nghe được cả độ xa gần.

Qua những lần gặp gỡ, giao lưu ấy, Đình Nghĩ nhận thấy những sở học trường quy về nhạc cụ dân tộc đã không còn phù hợp với mảnh đất và con người Tây Nguyên, nên từ đó mới bắt đầu có ý thức tìm hiểu nhạc lý truyền thống Tây Nguyên.

Đình Nghĩ lại tiếp tục lên đường đến với các bon của người Làc, người Cil dưới chân núi Lang Biang hùng vĩ. Ở đây, Đình Nghĩ gặp những chàng trai, cô gái "da nâu, mắt sáng, vóc dáng hiền hòa" ("Ơi M'Dak" của nhạc sĩ Nguyễn Cường) cứ đêm về là quây quần bên nhau so chiêng, chỉnh nhịp và tấu lên những âm thanh đại ngàn. Trong đó, có bài chiêng "Pep tồr jùn", được xem như "bài hát chính" của các dân tộc M'nông, Cil, Làc… Thế rồi, Đình Nghĩ dựa trên điệu thức của bài chiêng này để viết nên ca khúc "Hoa Lang Biang".      

Nhiều người bảo, rằng hoa Lang Biang là một loài hoa cụ thể, có thật ở Cao nguyên Lơm Biêng, dân gian vẫn quen gọi là Cao nguyên Lâm Viên. Nhưng trên thực tế, hoa Lang Biang là một loài hoa ảo, không có thật và nhạc sĩ Đình Nghĩ là người sáng tạo nên để ca ngợi vẻ đẹp của người sơn nữ nào đó nơi vùng đất Lơm Biêng.

Tôi thì xác tín, rằng đấy nhất định phải là mối tình đầu đầy choáng ngợp giữa Đình Nghĩ với vùng đất mới, con người mới. Bởi, chỉ có tình yêu đầu (xin đừng gói gọn trong tình yêu nam nữ) mới để lại những dư chấn trong veo mà đằm sâu đến vậy!

Còn những mối tình sau này, theo tôi, chẳng qua là những hóa tướng khác nhau của mối tình đầu lỡ dở. Tất nhiên, nói như thế không có nghĩa tôi đánh giá thấp và cho rằng những mối tình về sau không đẹp, không sâu sắc, mà thậm chí còn đẹp, còn sâu sắc hơn nữa là đằng khác, nhưng đẹp và sâu sắc trong những chương đoạn số phận riêng tư.

Nhạc sĩ Đình Nghĩ kể: Có anh bạn cũng là nhạc sĩ đang công tác tại Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam vào Lâm Đồng tham quan và nghiên cứu. Bước chân lãng tử của chàng trai Hà thành đã đặt xao xác dưới chân núi Lang Biang.

Trong lần đầu tiên chạm vào miền cao nguyên nắng gió Lâm Đồng, chàng trai Hà thành đã thật sự bị thuyết phục bởi không khí văn nghệ nơi đây. Hàng đêm, các chàng trai, cô gái người Làc, người Cil lại tụ tập quanh đống lửa và ngân nga những bài chiêng, điệu chiêng, nhịp xoang. Đêm vơi dần cùng ché rượu cần, bếp lửa, ca khúc "Hoa Lang Biang" bỗng trỗi lên.

Nghe qua, giai điệu rất giống các điệu chiêng mà người Cil, Làc, M'nông thường xuyên sử dụng trong các lễ hội. Ngỡ đây là một khúc dân ca của người Tây Nguyên, nên anh bạn nhạc sĩ đã lấy giấy bút ra ký âm bài "Hoa Lang Biang". Thế rồi anh bạn nhạc sĩ này đem về khoe với Đình Nghĩ mình mới sưu tầm được một bài dân ca của đồng bào Tây Nguyên rất hay. Vừa nói anh ta vừa chìa bản ký âm cho Đình Nghĩ xem. Thấy vậy, nhạc sĩ Đình Nghĩ bảo: "Bài đấy của tao chứ dân ca đâu mà dân ca!".

Ca khúc "Hoa Lang Biang" không chỉ thành công trong nước mà còn nhanh chóng lan tỏa ra cộng đồng Việt Nam ở hải ngoại. Con gái của nhạc sĩ Đình Nghĩ hiện đang theo học và định cư tại Mỹ trong một lần về Việt Nam đã kể lại câu chuyện khá thú vị: Ở Mỹ, sau những lần tham gia hội trại hoặc liên hoan văn hóa, văn nghệ…, thể nào ca khúc "Hoa Lang Biang" cũng được con em cộng đồng các dân tộc thiểu số gốc Tây Nguyên cất lên. Trong một lần như thế, con gái của nhạc sĩ Đình Nghĩ buột miệng: "Bài Hoa Lang Biang là của bố tao đấy!", thì mọi người trố mắt: "Mày chỉ được cái bốc phét, chứ làm gì có chuyện đó. Bài hát này là của dân gian truyền lại mà!".

Đình Nghĩ không chỉ có mỗi ca khúc "Hoa Lang Biang", mà Đình Nghĩ còn là tác giả của những ca khúc: "Say trăng", "Hương chiều", "Bông bí vàng ngày hạ"… cũng hay không kém. Nhưng dù sao tôi vẫn dành sự ưu ái của mình cho ca khúc "Hoa Lang Biang" hơn. Vì nó thể hiện được tâm trạng, tiếng lòng và làm tôi thấy lại thấp thoáng bóng dáng người sơn nữ chông chênh trong quá khứ của riêng mình.

Trịnh Chu
.
.