“Những đứa trẻ trong sương”

Từ chuyện của Di

Phim kể về Di, cô bé 12 tuổi, lớn lên giữa vùng núi Tây Bắc quanh năm sương mù bao phủ. Di có một tuổi thơ đẹp và hồn nhiên với những trò chơi tự do, phóng khoáng mà lúc mới đến, đạo diễn Hà Lệ Diễm bị cuốn hút như lạc vào thế giới cổ tích. Di là người dân tộc Mông, nơi phụ nữ kết hôn khi còn rất trẻ và có tục "kéo vợ" gây tranh cãi. Khi lớn tuổi hơn, tính cách Di thay đổi chóng mặt. Cô gái nhỏ vô tư trở nên bốc đồng, xa lánh mẹ và những người thân, bắt đầu quan tâm đến việc tán tỉnh bạn trai và những cuộc hẹn hò. Vào một buổi tối của ngày đầu năm mới, bố mẹ Di trở về nhà, nhà vắng tanh. Di đã biến mất. Nhưng câu chuyện nếu chỉ dừng lại ở đó sẽ không đủ sức hấp dẫn người xem.

Ba ngày sau, Di trở về. Người mẹ Mông trong bộ phim đã dặn con gái (khi cô không muốn lấy chồng còn cậu bạn lại muốn kéo Di về làm vợ) rằng: "Di hãy nói với bạn đi tìm nắng của bạn, còn Di đi tìm nắng của Di, không có duyên thì không nên ở với nhau". Điều đó cho thấy tinh thần tự do và sự tôn trọng tự do của các bà mẹ Mông dành cho con cái. Đây cũng là một điểm thú vị của bộ phim. Sau những giằng co, đấu tranh đầy kịch tính, Di đã thoát khỏi việc bị kéo làm vợ để tiếp tục đến trường ở tuổi 15. Bộ phim khép lại với hình ảnh Di ngồi một mình trên vách đá cao, phía trước là cả bầu trời và những giấc mơ về tự do, về phía trước.

Không đặt bất cứ kỳ vọng nào cho bộ phim đầu tay của mình mà cứ dấn thân, quyết liệt dù khó khăn, thậm chí có thể gặp nguy hiểm trên hành trình đó, nhưng Hà Lệ Diễm đã giành được nhiều giải thưởng lớn cho "Những đứa trẻ trong sương". Trước khi đến với khán giả Việt Nam, "Những đứa trẻ trong sương" đã có buổi chiếu chính thức ra mắt lần đầu tiên tại "Liên hoan phim tài liệu quốc tế Amsterdam"(IDFA) vào tháng 11/2021. Đây được xem là Liên hoan Phim tài liệu lớn nhất thế giới. Tại đây, Hà Lệ Diễm đã đoạt giải "Đạo diễn xuất sắc nhất"- giải thưởng cá nhân quan trọng tại Liên hoan và giải Tuyên dương của Ban Giám khảo cho phim đầu tay xuất sắc nhất.

Diễm nói, chị quá bất ngờ bởi với chị, phim được lựa chọn chiếu trong Liên hoan phim này đã là một niềm vinh dự với chị rồi. Từ đó đến nay, "Những đứa trẻ trong sương" đã tham gia gần 100 liên hoan phim trên thế giới, ra rạp tại Mỹ và Đài Loan, Hà Lan, Singapore. Đặc biệt, "Những đứa trẻ trong sương" đã vượt qua 143 tác phẩm đến từ nhiều nước để lọt vào danh sách Top 15 Oscar 2023 ở hạng mục phim tài liệu xuất sắc nhất...

Đến hành trình 3 năm của Diễm

Nhiều người cho rằng, đạo diễn trẻ Hà Lệ Diễm đã rất may mắn khi gặp được một câu chuyện thú vị từ nhân vật chính của mình là Di. Nhưng nếu theo dõi hành trình của Diễm, đó không đơn thuần chỉ là sự may mắn. Diễm đã dành 3 năm ở nhà Di (từ năm 2017 - 2021) để có hơn 120 tiếng hình, với sơ khởi ban đầu là chiếc máy quay mượn. Cô đã "ba cùng" với nhân vật, trở thành những người bạn của họ và cùng trải qua với nhân vật khoảng thời gian mắc kẹt giữa ấu thơ và trưởng thành, giữa truyền thống và hiện đại, để kể nên một câu chuyện li kì về sự phức tạp của văn hóa một vùng đất.

Đạo diễn Hà Lệ Diễm cho biết: "Khi bắt đầu quay bộ phim này, tôi đã giải thích rõ với Di là tôi muốn thực hiện bộ phim về tuổi thơ của em và tại sao tuổi thơ lại biến mất, tôi cũng tò mò không biết khi lớn Di sẽ thay đổi thế nào. Di đã đồng ý cho tôi quay lại tất cả cuộc sống, sinh hoạt, những dấu mốc trưởng thành của em".

Nhưng câu chuyện đã dẫn dắt theo một hướng khác khi năm 2019, Di bị kéo làm vợ. "Tôi nhận ra những nguy cơ của các bé gái là bị kéo vợ, bắt cóc bán sang biên giới. Hai bạn gái cùng trường Di đã bị bắt cóc và may mắn chạy thoát về nhà. Tôi có một nỗi sợ nhưng bọn trẻ ở đây vẫn hồn nhiên, tìm kiếm sự tự do. Tôi cảm thấy mình không giống bọn trẻ nữa, rất lo cô bé bị mất tích bất cứ lúc nào. Năm 2018, 2019 tôi quay nhiều hơn, tôi rất sợ và lúc đó máy quay như là một công cụ để bảo vệ Di".

Cũng năm 2019, Diễm làm hồ sơ xin tài trợ từ các quỹ nước ngoài để có kinh phí trả lương cho mọi người, từ khâu dịch tiếng Mông đến dựng phim, hậu kỳ. Sau nhiều thất bại, cuối cùng Di đã nhận được cái gật đầu đồng ý tài trợ của quỹ điện ảnh Busan Hàn Quốc và sau đó là các quỹ lớn của châu Á.

Để có hơn 90 phút ra rạp, Hà Lệ Diễm đã mất ba năm lăn lộn và 120 tiếng quay phim, chưa kể những đoạn bị hỏng. Diễm phải thuê một bạn dịch tiếng Mông toàn bộ những thước phim. Lúc đó chị mới hiểu tường tận những gì mình quay và dựng lại thành 90 phút. "Hãy kiên nhẫn và chăm chỉ" đó là thông điệp Diễm muốn gửi đến những người làm phim trẻ trong hành trình gian nan này.

Nỗ lực ra rạp

Thành công và được đón nhận ở nước ngoài, nhưng trở về Việt Nam, cũng như số phận của nhiều phim tài liệu khác, "Những đứa trẻ trong sương" không dễ dàng nhận được những cái gật đầu từ các nhà phát hành lớn như CGV, BHD hay các hãng nhà nước vì liên quan đến kinh phí và lịch phát hành của họ. Cuối cùng, Beta đã quyết định nhận phát hành với chi phí 0 đồng, cùng những cam kết hỗ trợ truyền thông cho phim. Tuy nhiên, sự hạn chế của hệ thống rạp của Beta cũng như suất chiếu ít, nên sau nhiều ngày ra rạp, bộ phim cũng không nhận được những tín hiệu khả quan về mặt phát hành.

Khá lâu rồi chúng ta mới có một bộ phim tài liệu gây được những tiếng vang lớn trên cộng đồng quốc tế. Nhưng việc phát hành những bộ phim tài liệu hay vẫn gặp nhiều khó khăn. Điều này khiến tôi nhớ đến những bộ phim tài liệu hay như "Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng (2014), "Lửa Thiện Nhân" (2016), "Fidning Phong" (2018) đều ra rạp nhờ nỗ lực kết nối và ủng hộ của bạn bè chứ không nhận được sự hỗ trợ, chính sách nào từ phía nhà nước. Những bộ phim này đều gây tiếng vang trong nước. Một câu hỏi đặt ra là, đến bao giờ những bộ phim tài liệu hay, những dự án tốt nhận được sự ủng hộ từ phía nhà nước, để khán giả và nền điện ảnh Việt đều được hưởng lợi.