Có nên duy trì những lễ hội "Đâm", "Chém..."!

Tín ngưỡng dân gian mơ hồ hay Lễ hội tàn bạo?

Những lễ hội dân gian truyền thống là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân Việt. Nó như một sợi dây nối quá khứ với hiện tại và tương lai, làm một cái nền vững chắc để người dân có thể đương đầu với mọi sóng gió "đồng hóa", "hòa tan" của các thế lực ngoại bang, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, di sản vô giá để chiến thắng mọi cường quyền, bạo lực, giữ gìn đất nước độc lập, trường tồn, vững mạnh.

Theo thống kê của Bộ Văn hóa - Thể thao & Du lịch, hiện Việt Nam có gần 500 lễ hội dân gian, và số lượng lễ hội "đâm, chém, chọi" gia súc như trâu, lợn (heo)... không nhiều, chiếm tỉ lệ rất nhỏ, khoảng 2%, nhưng tính chất của nó thì rất "sốc" bởi những cảnh tượng đẫm máu đầy bạo lực và dã man trong khi diễn ra nghi thức lễ. Các lễ hội "đâm - chém - chọi…" trâu, lợn ở một đất nước lấy nền nông nghiệp trồng lúa nước làm đầu như Việt Nam không có gì lạ theo tín ngưỡng dân gian. Bởi quan niệm xưa, máu như là một nghi lễ tế thần thánh, để cầu bình yên, thiên nhiên hiền hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống sung túc ấm no hạnh phúc…

Lễ hội "Chém lợn" của làng Ném Thượng (phường Khắc Niệm, TP Bắc Ninh), được tổ chức vào đúng giờ Ngọ (12 giờ) ngày 6/1 âm lịch, với nghi thức chém vào giữa thân 2 con lợn bằng đao (lợn bị trói căng 4 chân kéo ra 4 góc do 4 người trai làng khỏe mạnh nắm giữ)… Và sau đó thì lấy máu lợn bôi vào vải rồi làm lễ tế Thành hoàng làng…

Không chỉ có lễ hội "Chém lợn" của làng Ném Thượng, mà ở ngay Thủ đô Hà Nội cũng có một lễ hội "Chạy lợn" cũng không kém phần đẫm máu ở làng Diền. Được tổ chức từ ngày 5-8/1 âm lịch tại Phú Yên, Hà Nội, lễ hội tái hiện cảnh đức Thánh Cao Sơn Đại Vương khao quân trước khi lên đường dẹp giặc. Nghi thức lễ cũng rất bạo liệt, vừa khiêng lợn chạy, vừa dùng dao mổ phanh ruột, chặt đầu, xẻ thịt… để làm cỗ…

Lễ hội “Chém lợn” ở Ném Thượng, Bắc Ninh.

Lễ hội "Chọi trâu" từ trước tới nay được biết ở Đồ Sơn, Hải Phòng,  tổ chức vào ngày 9/8 âm lịch hàng năm, tái hiện lại một truyền thuyết về trận thư hùng giữa hai con trâu biển của cư dân làng chài, sau thành một lễ tế Thần cầu cho sóng yên biển lặng, tôm cá dồi dào, cuộc sống sung túc, ấm no, hạnh phúc…

Lễ hội "Chọi trâu" còn lan truyền ở vài địa phương như: Hải Lựu - Lập Thạch - Vĩnh Phúc vào ngày 7/1 âm lịch, Phù Ninh - Phú Thọ mới được phục hồi năm 2009 sau 60 năm gián đoạn, diễn ra từ ngày 14-15/2 âm lịch, Nghi Thái - Nghi Lộc - Nghệ An vào tháng 8 âm lịch. Ai đi dự lễ hội "Chọi trâu" sẽ chứng kiến một quang cảnh hãi hùng, hàng vạn con người như bị "ma" nhập, bừng bừng sát khí, hò hét "giết nó đi", "đâm nó đi"… để cổ vũ cho trận thư hùng trên sới. Sau lễ hội, trâu thắng thua gì đều bị giết, ngoài làm lễ tế còn bán cho người dân ăn để lấy "hên".

Lễ hội "Đâm trâu" - "Ăn trâu" -  Sa-rơpu là lễ hội truyền thống của các dân tộc thiểu số ở các buôn làng thuộc khu vực dãy Trường Sơn - Tây Nguyên và một số vùng khác thuộc miền Trung thường tổ chức vào sau mỗi mùa rẫy khoảng tháng 12 - 3 âm lịch, tế thần N'du và các vị thần khác nhằm tạ ơn các vị thần đã phù hộ cho dân làng trong một năm được bình an, mùa màng ấm no, hạnh phúc. Họ dắt một con trâu khỏe mạnh, dáng đẹp, đem buộc chặt vào cột "Gingga" trước sân nhà Rông. Sau các màn múa hát nghi lễ là bắt đầu màn đâm trâu ghê rợn.

Ngày xưa chỉ có một dũng sĩ và khéo léo đâm một nhát giáo là trâu chết, nhưng ngày nay thì con trâu bị "hứng" hàng chục ngọn giáo của nhiều chàng "dũng sĩ", máu me đầm đìa. Ánh mắt trâu hoảng hốt tuyệt vọng, tiếng kêu bi thương thảm thiết…

Có nên tồn tại và nâng tầm di sản những lễ hội "máu"?

Quay trở lại "sự kiện nóng" là lễ hội "Chém lợn" vừa diễn ra, cho dù tổ chức Động vật châu Á gửi thư ngỏ kêu gọi các cơ quan chức năng tỉnh Bắc Ninh, và Bộ Thông tin và Truyền thông ban hành quy định chấm dứt lễ hội chém lợn ở làng Ném Thượng (phường Khắc Niệm, TP Bắc Ninh), và dù nhiều ý kiến trong cộng đồng phản đối lễ hội đẫm máu này, kể cả có ý kiến của người phát ngôn Bộ Văn hóa - Thể thao - Du lịch: "Bộ không bao giờ ủng hộ các lễ hội mang tính tàn bạo, hủ tục lạc hậu và không nên bảo thủ giữ lễ hội Chém lợn", trưa mùng 6 Tết (24/2/2015), dân làng vẫn mang lợn ra chém như tục lệ nhiều năm nay.

Việc dân làng quyết tâm giữ nghi lễ "chém lợn" bởi cho rằng đó là "việc của làng", là "bản sắc của cha ông"… khó thuyết phục, nếu như không muốn nói gốc tích nguyên thủy nghi lễ thờ Thành hoàng làng của họ rất mơ hồ. Riêng việc Thành hoàng làng là ai, cho đến giờ các học giả, các nhà nghiên cứu văn hóa  dân gian cũng chỉ nói lý thuyết về văn hóa chứ chưa ai đưa ra bằng chứng thuyết phục, nghiên cứu bài bản Thành hoàng làng Niệm/Ném Thượng thờ ông nào, vì có tới 2 truyền thuyết về Thành hoàng: Một là Lý Công, làm tướng cướp; Hai là truyền thuyết tướng quân Đoàn Thượng thời nhà Lý.

Riêng về truyền thuyết tướng quân Đoàn Thượng, thì khắp vùng châu thổ sông Hồng có gần 300 đình, đền, miếu thờ Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng (trong đó nhiều nhất là TP Hải Phòng với gần 60 di tích), nhưng không ở đâu có tục chém lợn như ở Đình làng Ném Thượng, Bắc Ninh.

Việc có nên duy trì các lễ hội "máu" này không thì ngay trong giới học giả, nghiên cứu về văn hóa dân gian, văn hóa tâm linh có nhiều ý kiến trái ngược. Giáo sư Trần Lâm Biền cho rằng cứ để "luật đào thải tự nhiên, khi thấy không cần nữa thì tự nó sẽ mất". Ông phát biểu với truyền thông: "Đúng hơn, chúng ta chưa nên đặt vấn đề bảo tồn hay xóa bỏ vào lúc này. Bởi, ngoài cộng đồng bản địa, những người hiểu về bản chất văn hóa của tục đâm trâu, chém lợn vẫn còn quá ít. Điều cần thiết trước mắt là lý giải và cung cấp đầy đủ thông tin về những nghi thức ấy cho người đến xem, để họ nhìn nhận từ góc độ của chính cộng đồng bản địa, chứ không nhân danh bất cứ điều gì khác để áp đặt, gán ghép các ý nghĩa, cảm xúc từ bên ngoài. Phong tục tồn tại nhưng có thể mất đi, khi nhận thức của những người trong cuộc thay đổi… Còn chúng ta hãy tôn trọng văn hóa của các cộng đồng, và đừng vội thay họ để đứng ra giải quyết câu chuyện".

Hội thảo công tác quản lý lễ hội dân gian (2-6-2010 tại Hải Dương) đã có đại biểu nêu ý kiến: "Cũng vì nhiều "biến thể" không giữ toàn vẹn ý nghĩa nguyên thủy của lễ hội mà nhiều lễ hội đã trở thành những "hủ tục" gây nhiều tranh cãi. Đặc biệt là những lễ hội có hình thức "đâm, chém, chọi" các gia súc, vật nuôi, với những cảnh "đầu rơi, máu chảy", chỉ chú trọng thuần túy đến cảnh đâm giết, xem nhẹ các hoạt động khác, làm biến tướng dẫn đến hiểu sai về mục đích, tính chất của lễ hội chưa kể cảnh tượng "cuồng nộ" của những người tham gia vào các lễ hội đó đã một phần nào gây ra hình ảnh phản cảm của một lễ hội mang tính tâm linh, tế lễ thần linh nguyên gốc".

Dân gian có câu: "Trống làng nào làng ấy đánh; Thánh làng nào làng ấy thờ!". Nếu như các lễ hội "máu" này chỉ trong phạm vi làng, phạm vị tộc họ hay làng bản với đúng nghi thức nguyên thủy, và không "khua chiêng, gõ trống" cho thiên hạ kéo đến tham gia, trở thành một trò diễn phô bày công chúng mang tính bạo lực và kích động bạo lực thì có thể nó ít phản cảm hơn và không gây nhiều ý kiến phản đối.

Thêm một lần nữa, mong các cơ quan văn hóa có trách nhiệm nên cẩn trọng với những phong tục xưa được phục hồi, duy trì rồi nâng cấp vượt ra khỏi phạm vi làng xã, họ tộc… để thành "di sản văn hóa" cấp tính, thành, quốc gia…, để đừng có thêm những lễ hội "đâm, chém, chọi..." đẫm máu các vật nuôi, như một cách gián tiếp tạo thêm cái ác trong đời sống, khi mà thế giới luôn kêu gọi con người hãy sống hiền hòa, nhân bản, nền văn minh trong thế kỷ 21 là tôn trọng tất cả sự sống trên trái đất.